Sermayeye rant aktarımında KÖİ özelleştirmeyle yarışıyor: Bilanço 60.7 milyar dolar

NURCAN GÖKDEMİR nurcangokdemir@birgun.net @nurcangokdemir

İktidarın kamu kaynaklarını birbiri ardına elden çıkarttığı özelleştirmelerin yanı sıra, özelleştirmenin yeni bir modeli olan Kamu Özel İşbirliği (KÖİ) projelerinin büyüklüğü de 60.7 milyar dolara ulaştı.

“Geleceğe dönük özelleştirme” diye isimlendirilen KÖİ projeleri, Türkiye’de özelleştirmeler gibi AKP iktidarları döneminde hız kazandı. Yap-İşlet-Devret (YİD),Yap-Kirala-Devret (YKD), Yap-İşlet (Yİ) ve İşletme Hakkı Devri (İHD) gibi modellerle bütçe kaynakları kullanılarak ve büyük tutarlarda borçlanmalar yapılarak, bu projeler hükümete yakın müteahhitlere verildi. Bir bölümü dövize endeksli yolcu, hasta, araç geçiş garantileri ile KÖİ modeli, kamuyu zarara sokma pahasına rant aktarım aracı oldu.

Bu modelle aralarında 3. Köprü, 3. Havalimanı, Osmangazi ve Çanakkale Köprüleri ile 30’un üzerinde şehir hastanesinin bulunduğu projeler uygulamaya konuldu. Yap-İşlet modeli daha çok elektrik enerjisi sektöründe kullanılırken, Yap-İşlet-Devret modelinde kamuya ait araziler üzerinde özel sektöre inşaat yapma hakkı verildi ve riskler özel sektör ile kamu arasında kamu aleyhine paylaştırıldı. Yap-Kirala-Devret modelinde de yine özel sektör tesisi yaptı, belirlenen alanları işletti ve YİD’de olduğu gibi kamuya devretmeyi taahhüt etti. Kamunun şirkete kira ödediği bu model daha çok şehir hastaneleri yapımında kullanıldı.

Enerji ilk sırada
Türkiye’de 1986 yılından bu yana 225 KÖİ projesi uygulamaya konuldu. 1986 yılından Temmuz 2017’ye kadar ise toplam 211 projeden 187’si proje işletmeye alınırken 34 projede de yapıma devam edildi.

75 proje ile enerji ilk sırada yer alırken, bunu 42 proje ile karayolu, 22 proje ile limanlar izledi. 21 sağlık tesisi, 18 havaalanı, 17 yat limanı, 15 gümrük, 2 endüstriyel tesis, birer de demiryolu ile kültür ve turizm tesisi yapıldı. Karayolları için 19.4 milyar dolar yatırım tutarı belirlenirken, 18.1 milyar dolar havaalanı, 11.7 milyar dolar sağlık tesisi, 9.1 milyar dolar da enerji sektöründeki yatırımların tutarı oldu.

Bu projelerin yatırım büyüklüğü 2017 yılı sonu itibarıyla 60,7 milyar ABD dolarına ulaştı.

Komisyondan ‘uyarı’
Kamunun zarar etmesine yol açtığı gerekçeleriyle eleştirilen KÖİ modeline ilişkin 2019-2023 yılları arasında uygulanacak 11. Kalkınma Planı hazırlıkları çerçevesinde oluşturulan özel ihtisas komisyonunun ön raporunda, kritik uyarılara yer verildi. 10. Kalkınma Planı döneminde KÖİ mevzuatında çeşitli düzenlemeler yapılmasına karşın, yol haritası niteliğinde bir KÖİ stratejisi ile mevzuatın çerçeve bir yasayla bütüncül bir yapıya kavuşturulması hedeflerinin gerçekleştirilemediği bildirildi.

‘Öncelik’ vurgusu
Raporda, kamu özel işbirliği projelerinin başarılı sonuçlara ulaşması ve etkinliğinin artırılması amacıyla yeni plan dönemi için şu uyarılarda bulunuldu:

“Yapısal düzenlemesinin oluşturulması, sözleşmenin hazırlanması ve incelenmesi, finansal tabloların hazırlanması ve ilgili analizlerin doğru yapılması, hukuki zemininin doğru kurgulanması, önceliklerin iyi belirlenmesi ve nihayetinde sürecin doğru yönetilmesi gerekmektedir. Bu zorunluluk, Kamu Özel İşbirliği projelerinin yönetiminin bir merkezden koordinasyonu ihtiyacını güçlendirmektedir.”