Bir ilacın derslerle dolu kötü şöhret öyküsü
Prof. Dr. Esin ŞENOL
Şu gerçeği kabul etmeliyiz kiCovid-19 için aşı bulunmamış olsa, aşı bu hızda bulunmamış olsa ve bulunan aşı umduğumuzdan çok daha etkili ve başarılı olmasa, bugün için elimizde, hastalığı kaygı etmeyin diyebileceğimiz,hastalığı hafifletebileceğini vaat edebileceğimiz ilaçlar hatta tek bir ilaç dahi yok.
Amaadından daha çok sıtma ilacı olarak tanınan klorokin adlı bir ilaç bu salgına , salgını ciddiye almayan, yok varsayan veya yönetemeyen politikacıların ve onların emrinde çalışanların ,insanlığa salgını unutturmak için vermek istedikleri “mucize hap “olarak damgasını vurdu.Tıpkı “ The Matrix “ adlı filmdeki mavi hap gibi bu kabullenmesi zor olan bu hikâyeyi bitirecek, bizi salgın gerçeğine rağmen aynıbiçimde çalışmaya, istediğimiz gibi yaşamaya ikna edecek bir “hap.”Bu nedenle bu ilaç, hem dünyada, hem de dünya bu ilacı terk ettikten yaklaşık 10 ay sonra ancak terk edebilen ülkemizde kronolojik bir sıralamayı, çokça konuşulup unutturulmamayı hak ediyor.Aslında ,bu salgınla ilgili olmakta olan pek çok şey için şöyle olmuşoldu diyebilirim, bizlerin olmaktaolanın gerçekliğini algıladığımız an ile aslında “o şey” in çoktan başlamış olduğunu fark etmemiz arasındaki zaman diliminde, bir kartopunun çığ olması gibi, henüz kabullendiğimiz ve ancak saptadığımız hergerçeğin altında kalıyorduk.
Ama dört elle sarıldığımız klorokin için böyle olmadı. İyi şöhreti kendisini meşhur edenler gibi kısa hem de çok kısa bir sürede kötü şöhrete evrildi. Tedavi edici ilaçlar için, salgının başlangıcındaki aylarda Çinli bilim insanları tarafından yapılan paylaşımlar, yöntemsel çalışma formatında değildi ve üç ay süren ulusal bir karantinasüreci sonunda hastalık o bölgede neredeyse elimine edildiği için sonrasında da yöntemsel çalışmalar sürdürülemedi. Sonraki aylarda ise ,salgının etkeni olan bu yeni virüsün yapısı ile ilişkili çözümlemelere dayanılarak, farklı viralhastalıklarda zatenkullanılmakta ya da klinik öncesi çalışmalarda test edilmiş olan ilaçlardan en umutlu olanlarla ilgili iyi çalışmalar kurgulandı. Çünkü salgın bizim kıtalarda ,yeni öğrendiğimiz bu hastalık için en baştan yeni bir ilaç bulmayı bekleyemeyecek kadar katastrofik seyrediyordu.
Hem DSÖ(Dünya Sağlık Örgütü ), hem UK ( Birleşik Krallık), klinik öncesi hayvan ya da simüle deneysel modellere dayanılarak, etkili olabileceği öngörülen, güvenli olduğu bilinen ya da düşünülen ilaçların, önleyici, hafifletici, ölümü azaltıcı olup olmadığını gösterebilecek çalışmalar kurguladı ve bu çalışmaların sonuçlarını dünya ile paylaştı.Bu çalışmalar arasında,sıtma ve romatizmal hastalıklarda zaten kullanılmakta olanklorokin ile sürdürülenler de vardı.Ancak,klorokin çalışmaları kurgulandığında, henüz yeterli kanıt olmadan ilaç çoktan meşhur olmuş ve en başta o zamanki ABD başkanı Trump olmak üzere yönetenlerin dilinden düşmeyen bu ilaç çalışmaların sonuçları beklenilmeden çok önce çok yaygın olarak kullanılmaya başlanılmıştı.
Türkiye’de salgın ile ilişkili sürecin en başından itibaren, Bakanlık“ Bilimsel Danışma Kurulu” tarafından sahada salgın yönetimine ilişkin rehberler hazırlandı. Bu rehberlerden bir tanesi de “Erişkin Hasta Tedavisi “için olandı. Bu rehbere göre, temaslı olduğu andan itibaren sağlık personeli ve sağlık personeli dışında kalanlar içinse, belirtili ya da belirtisiz olduğu fark etmeksizin, testi pozitif bulunan herkes için klorokin öneriliyordu.Hatta Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, 15 Nisan 2020 tarihinde yaptığı açıklamada, Türkiye'nin erken aşamada hidroksiklorokin kullanarak diğer ülkelerden farklı bir yaklaşım içinde olduğunu söyleyerek ülkemizdeki salgın ile ilgili tarihe şu önemli not düşüyordu.
"Bu ilacı bu kadar yaygın kullanan ikinci bir ülke yok. Dünya bu ilacın peşinde. Biz bir milyon kutuya yakın ilacı baştan stokladık."Çalışmaların sonuçları yayınlanmaya başlanıldığı andan itibaren ilacın hastalığın hiçbir aşamasında işe yaramadığı anlaşıldı. Sonrasında da klorokin bu hastalık için ya da araştırma amaçlı kullanılacaksa, bunun ancak hastanede gözlem altında yapılmasını gerektirecek kadar önemli yan etkileri olabileceği konusunda ilgili kuruluşlar tarafından uyarılar yapıldı.Aslında bilimsel verileri izleyen herkesin çoktan öğrendiği yeni deneysel çalışmalar,en başında kurgulanmış olan deneysel çalışmaların yanlış hücre zincirinde ve yanlış mekanizmalar ile kurgulandığını ortaya koyuyordu. Ön basımları ,Nisan-Mayıs 2020 tarihlerinde yayımlanan buyeni deneysel çalışmalar,klorokinin hedefi olan viral aktivasyon mekanizmasının , solunum yolu hücrelerinde çalışmadığını ve bunedenle hastalığın tedavisinde veya önlenmesinde etkili olmasının pek mümkün olamayacağını gösteriyordu.Bu arada,ortada henüz hiçbir klinik çalışma ve gerçek kanıt sonucu yokken, klorokin için, attığı “ Tıp tarihindeki en büyük oyun değiştirici”gibi tweetler ile başlangıçta büyük heyecan yaratan, uzun beyaz saçları ile sıkça YüzüklerinEfendisi’ndeki griefendi Gandalf’a benzetilen karizmatik bir Fransız doktor sonradan bilim çevrelerince etik sorgulamalara tabi tutulacak,ilgili bilimsel kuruluşlarca dışlanacak ve hakkında soruşturmalar açılacaktı.
Kendisi ve yaptığı, yayınlamaya çalıştığı yanlış ve hatalı,etik sorunlarla dolu deneysel klinik çalışmalar, salgın ile ilişkili tüm bilimsel dokümanlara şöyle geçecekti.“Klorokin, tıp tarihinde bir ilacın nasıl çalışmayacağını gösteren uyarıcı bir örnek olarak geçmeli.”Klorokin,yalnızca, henüz yeterli kanıtyokken bu denli yaygın ve yanlış kullanılan veelimizde kalan etkisiz bir ilaç olarak değil, başka pek çok etkili ilacı bulmamızı da engelleyen sayısız klinik çalışmayla bilim dünyasını oyalamış bir ilaç aynı zamanda. Salgın ile birlikte çok anılacağını düşündüğüm ABD ‘nin o dönemki başkanı Donald Trump’ın, Amerika İlaç ve Gıda Kurumu’na (FDA) ve Amerika Ulusal Enstitüsü’ne (NIH ) verdiği talimatlar doğrultusunda ,ilaç Nisan 2020 ‘de AKO (Acil kullanım Onayı) aldı ve ilgili enstitü, tümünün sonunda ilacın etkili olmadığını gösterdiği pek çok çalışma planladı ve yürüttü.Nisan 2020 sonunda, hem ABD hem dünya mevcut rehberler ve önerilerde bu ilacın yararının gösterilemediğini belirtirken, aynı tarihlerdetümüyle açılmaya hazırlanan ülkemizde, filyasyon ekiplerince tespit edilen vaka, hasta, temaslı herkesin eline, evine bırakılan bu ilacın erkenden kullanılması salgın yönetimindeki başarımızın gerekçesi olarak belirtiliyordu.
Bir hastalık için güvenle kullanılan bir ilaç,başka bir hastalık için kullanılırken, güvenlik sorunları çıkabilir, bu nedenle ilacın farklı bir hastalık için kullanılması tasarlandığında her defa yeniden klinik çalışma için başvurulur ve böylece izlem ve veri kaydı yapılır.Salgının başlangıcında ,henüz yeterli kanıt yokken, politik baskılarla Covid-19 tedavisi için klorokine acil kullanım onayı veren ABD, Fransa gibi birçok ülke bu onayı Haziran 2020 itibariyle geri çekmiş ve üzerine bu ilacın kullanılmasının, ilaç kesildikten 30-60 gün sonrasına kadar ortaya çıkabilen endişe verici yan etkilere yol açabileceği uyarıları yapılmıştır. DSÖ son altı ayda iki kez bu ilacın kullanılmaması gerektiği yönünde uyarı yapmıştır.Ülkemizde,ben ve bazıilgili bilim insanları , KLIMIK, TÜRK TORAKS DERNEĞİ gibi dernekler ve meslek örgütü TTB bu ilacın kullanılmaması gerektiği konusunda yazılı ve sözlü görüş bildirerek uyarılarımızı tekraren sürdürdük. Ancak bu notları göremeyen milyonlarca insan etkisiz ve hattapotansiyel olarak zararlı olabilecek bu ilacı çoktan almıştı.Zannederim, sosyal bilimciler ve tarihçiler bu ilacın kronolojisini salgını gölgeleyen tuhaf şöhretini ayrıca irdeleyecektir.
KAYNAKLAR
1- Maisonnasse P, Guedj J, Contreras V, Behillil S, Solas C, Marlin R, et al. Hydroxychloroquine use against SARS-CoV-2 infection in non-human primates. Nature. https://doi.org/10.1038/ s41586-020-2558-4 (2020).https://www.nature.com/articles/s41586-020-2558-4.pdf
2- A Rush to Judgment? RapidReporting and Dissemination of Results and Its Consequences Regarding the Use of Hydroxychloroquine for COVID-19.Annals of Internal Medicine 16 June 2020 .https://www.acpjournals.org/doi/10.7326/M20-1223
4- https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-57036321
5- Update Alert 2: Should Clinicians Use Chloroquine or Hydroxychloroquine Alone or in Combination With Azithromycin for the Prophylaxis or Treatment of COVID-19? Living Practice Points From the American College of Physicians. https://www.acpjournals.org/doi/full/10.7326/L20-1007
6- https:/www.accessdata.fda.gov/drugsatfda_docs/nda/2020/OSE%20Review_ Hydroxychloroquine-Chloroquine %20-%2019May2020_Redacted.pdf ) /drugs/surveillance/questions-and-answers-fdas-adverse-event-reporting-system-faers
7- Hydroxychloroquine and COVID-19: a tale of populism and obscurantism