Cemal Süreya şiiri üzerine: Bütün kara parçalarında 'sosyalizm' dahil

Dilara İlbuğa Yıldırım

İlk Cemal Süreya kitabımı aldığımda 16 yaşındaydım, bir dolmuşun arka koltuğunda az önce sahaftan merakla aldığım Üvercinka’nın rastgele bir sayfasını açtım:

“Annem çok küçükken öldü

Önce öp sonra doğur beni.”

Sonraları yıllarca başucumdan kımıldamayacak bir şairin ilk dizeleri Cemal Süreya şiirini özetler gibi. Kocaman bir duygu, iki cümleyle hayatının ortasına bırakılıp gidiyor.

Cemal Süreya’nın ölümünün 33. yılı. Bu yazıyı Cemal Süreya’nın ölüm yıldönümünde yazıyorum, çünkü doğum günü olmayan bir şairden bahsediyoruz:

“1931 yılında Erzincan’da doğdum, bir doğum günüm yoktur benim.”

Şiirinin Doğuşu

Süreya için Türkiye şiirinde bir çağ açıp kapattığı söylemek çok da yanlış olmayacaktır. Hakkında bilinen onca şeye rağmen bilinmeyenlerle dolu hayatı, evlilikleri, aşkları, kelimeleriyle çoğumuzun hayatını nakış nakış dokumuş, şiirini umutla beslemiş biri.

Şairlik duygusunun ilk uyanışını annesinin ona okuduğu Kerem ile Aslı hikayelerine bağlar. Belki de annesini erken yaşta kaybettiği için hatırında kalan kısa ve özel anlardan biridir bu. Anne Zaza, baba Kürt. Ailecek bir yük vagonuna doluşurlar ve Erzincan’dan Bilecik’e sürgün edilirler. Bu yüzden Kürtçe’nin içinde hep hasret olduğunu söyler. Bu sürgün sadece hayatının değil, şiirinin de en önemli anlarından biridir. Sürgün yıllarının şiirine yansımasını “Gülümsemeyle hüzün yan yana gider benim şiirimde.” diye açıklar.[i] Hayatı da böyledir; gülümseme ve hüzün yan yana gider hep. 7 yaşında annesini kaybeder: “Küçük kalbinde bir kuş ölür.” [ii] Üvey anne şiddetinden kaçmak için parasız yatılıya gider. Bilecik ortaokulundadır, futbolu sever, atletizm yapar. İlk dolmakalemi 19 Mayıs’ta 100 metre koşuda birinci olunca kazanır. İlk dergisini ilkokulda en yakın arkadaşı Altan’la çıkarır. Ölene kadar birçok dergi çıkaracak ve dergicilik onun hayatında şiir kadar önemli bir yer tutacaktır. Ölümüne kadar hep aklında, elinde dergileri vardır.

Çok okur, her şeyi okur, ansiklopediler dahil. En çok da Dostoyevski’yi elinden bırakamaz. “Dostoyevski’yi okudum, o gün bugündür huzurum yok.” [iii] diyecektir. Tuhaf biridir, bir bakarsınız adını Cemal Süreyya Seber yapar; bir bakarsınız girdiği bir iddia için soyadından bir harf eksiltir. İlk evliliğini senelerce yüzünü görmediği ortaokul aşkı Seniha ile yapar. Sonrasında defalarca evlenir, hatta evlendiği eşlerine “haftada birkaç gece eve geç gelebilir” diye izin kağıdı imzalatır.

Şiirine Politika Değiyor

Haydarpaşa Lisesi’nden sonra Mülkiyeli olur ve Mülkiye’yi hep bir hayat tarzı olarak görür, benimser. Aklına ve şiirine politika burada bulaşır. İddia edildiği gibi sadece “aşk” şairi değildir. Gündelik insanın telaşı vardır dizelerinde; aşık olmak isteyen, umut etmek isteyen, özgürlük isteyen, diktatörlere direnen… Aşk şiiri okuyorum diye rahatlatmaz insanı, kendisi de böyledir zira; hep huzursuz hep tedirgin. O yüzden şiirinin altı da dinamitlidir. Üvercinka’da müthiş bir aşkı betimlerken “Afrika”yı unutmaz mesela. Ya da “Kanto” şiirinde bir kadını anlatırken birdenbire,

“Ben nereye gittimse bütün zulumlardı

Bütün açlıklardı, kavgalardı gördüğüm

Kötülüklerin büsbütün egemen olduğu

Namussuz bir çağ bu biliyorsun” dizeleri girer araya.

“İngiliz” şiirinde Meryem’i tam öpecekken “Kocaman bir gül yer alıyor arkamızda

zulma karşı” dizesi çıkıverir karşımıza.

“Hür Hamamlar Denizi”nde Süleyman’la Güzin’i anlatırken bir anda enflasyon girer araya:

“Erkekler hamamında Süleyman

Az namussuz adam değilmiş hani

Kalkıp dosdoğru Eskişehir’e gitti

Geçirdiği gibi başına şapkasını

Enflasyon parasıyla otuz lira”

Şiirinin toplumcu bir yönü olduğunu şöyle açıklar:

“Toplumsal ya da toplumcu bir yön var benim şiirlerimde… Ama doğrudan doğruya değil de dolaylı olarak, “Bun”, “Kanto”, “Üvercinka”, “Hamza Süiti” gibi şiirlerde bunları daha belirgin şekilde göreceksiniz…” [iv]

Şairliğini beğenenler kadar beğenmeyenler de vardır: Attila İlhan mesela. Toplumsal gerçekliği savunan İlhan, çok sert eleştirir Süreya’yı. Garip akımını İnönü diktasının, İkinci Yeni’yi ise Menderes diktasının şiiri olarak tanımlar. Halbuki Cemal Süreya’nın şiiri Menderes diktasına bir başkaldırıdır. Hatta belki de o diktanın yarattığı karanlığın aydınlanması için yakılmış bir ışıktır şiiri. Eğer şiir en dar anlamıyla koca bir olayı/duyguyu/anı birkaç dizeye sığdırmak ve onu onlarca belki yüzlerce sene okuyanda aynı duyguyla yeşertebilmekse bunun en güzel örneklerini Cemal Süreya vermiştir şüphesiz. Bugün 555K’yı okuyup da Menderes’in yarattığı yıkımı hissetmeyen yoktur herhalde.

“Biz şimdi yan yana geliyor ve çoğalıyoruz

Ama bir ağızdan tutturduğumuz gün hürlüğün havasını

İşte o gün sizi Tanrılar bile kurtaramaz.”

Sadece Menderes değil, Kenan Evren de nasibini almıştır Cemal Süreya’dan. 1980 yılından sonra Evren, Türk Dil Kurumu’nun kapatılmasının gerekçeleri arasında Cemal Süreya’nın “Göçebe”sine ödül verilmesini de sayar. Yanıt gecikmez: “Eşkiyanın işi hep kaçmak olmuş. Jandarmanın işi vurmak, gebertmek. Sayın Evren, “gebertme duygusu” konusunda ne düşünüyor? Onun izdüşümü de yazılsın bir gün…”

Muzaffer Buyrukçu’yla birlikte “Özal’a İntihar Çağrısı” bildirisiyle şairliğine yakışan bir protestoda bulunur.

“Ülkemizi sizden,

Sizi de kendi özel sıkıntılarınızdan

Kurtarmak için

Arkadaşım Muzaffer Buyrukçu’yla,

Bir önerimiz var:

İntihar etmelisiniz!”

“Beni Öp Sonra Doğur Beni” şiirinin toplumcu yönünü daha da ortaya çıkarmıştır. Selim İleri, toplumsal bir bildiri olarak nitelendirir bu kitabı. “Ortadoğu”, “Yeraltı”, “Vakit Var Daha”, “Onlar İçin Minibüs Şarkısı”, “Seviş Yolcu”, “Türkü” hepsi politik şiirlerdir. Hepsi düzenle kavgalıdır. Türkiye’nin büyük bir kültür değişiminin içinde olduğunu, her sanat eserinin siyasal bir anlamı olduğunu belirten Süreya, “Anayasaya aykırı” olarak tanımladığı şiirin düzenle, devletle ilişkisini sorgular. Devlet sıfatıyla karşımıza çıkan kimselerin bir avuç insanın somut çıkarları adına işleri yürüttüğü vurgular ve devam eder:

“Peki halk? Kitleler?...burjuva devleti hakim sınıflara çıkarlar ve garantiler, kitlelere cezalar ve yerine getirmeler sunmaktadır.” [v]

“Beni Öp Sonra Doğur”dan sonra şiirinde Marksist ögeler de tartışılmaya başlar. İlhan Berk “Onlar İçin Minibüs” şiirini Marksist şiir olarak tanımlar mesela. Marksizmle sanat arasındaki ilişkilere yakından bakan birkaç isimden biri olduğu söylenir. Muzaffer Erdost’a göre ise sosyalizm onun ilk başta açık sonra gizli sevgilisidir.

Dergicilik tutkusu politik fikirlerinin izdüşümü olur. 27 Mayıs’ın özgürlük ortamında çıkan Papirüs, sosyalist fikirlere açıktır, Marksizm tartışılmaya başlanmıştır. Papirüs’te şöyle anlatır bu dönemi:

“Bugün sosyalist kültürün saadet zinciri gibi aydınlarımızın arasında yayılmaya başlaması, halkla yer yer ilginç temaslar kurması, dünyayı ve kendimizi görmemizi, bir sürü olguyu tanımamızı sağladı. Daha doğrusu sağlayacaktır. Artık tarih içinde kendimize bir yer arayabiliriz.” [vi]

Kapitalizmi sorgular, şiiriyle, duruşuyla kapitalizm arasına bir set çeker. Şairin önünün kapitalist toplumlarda tıkandığını, en kapitalist toplumda en çok tıkandığını vurgular. Şiirin var olabilmek için kapitalizmi ortadan kaldırması gerektiği her fırsatta söyler, yazar. Onun şiiri mücadelecidir, muhaliftir ve dolayısıyla da eylemcidir. Ona göre şiir dünyayı değiştirmenin araçlarından biridir. Lorca’nın kurşuna dizilmediği bir hayatın hayalini şiirle kurar.

1 Mayıs şiiri yazar “Bugün hava güzel” der. Portreler çizer, çeviriler yapar. Küçük Prens’i de çevirir, Sol Yayınları için Emperyalizm, Kapitalizmin En Yüksek Aşaması’nı da. Şiirinde öğrenciler vardır, işçiler, köylüler, aşıklar ama en çok da umut edenler. Ölümünün 33. Yılında Cemal Süreya’nın şiiri bugünün karanlığına açılan bir pencere olsun. Umudu, eylemi ve direnmeyi beslesin.