Covid-19’la savaşı asıl sahada kazanan Vietnam
Fotograf: Dr. Tran Anh Tu (NIHE)
DOÇ. DR. ÜMİT KARTOĞLU
Dünya Sağlık Örgütü genel merkezinde aşı danışmanı olarak çalıştığım yıllarda birkaç kez ziyaret etme şansım oldu Vietnam’ı. Bende en derin izler bırakan ziyaret 2007 yılında Ümit Kıvanç ve Gençer Yurttaş ile birlikte bir film çekimi için Endonezya ve Nijer’den sonra Vietnam’a yaptığım bir haftalık ziyaretti. Thach Lam komününde, aşı yapmak için ulaşımı çok zor olan yerlere sağlık çalışanlarının kimi kez nehirlerde kilometreler boyunca kano ile çoğu kez de sık ağaçlı orman içinde yürüyerek gidişlerine eşlik ettik. İnanılmaz bir toplumsal sorumluluk içinde toplumun her kesiminin katılımıyla aşılama hizmetlerinin bu zor coğrafyada nasıl yürütüldüğüne tanık olduk.
2020'DEKI 35 ÖLÜMÜN SONUNCUSU 4 EYLÜL'DE
Dünya çapında en düşük vaka ve ölüm sayısından biriyle, Vietnam’ın Covid-19 yolculuğu dünya genelinde salgının başından beri göze çarptı. Çin’den yayılarak vakaların farklı coğrafyalarda belirmesiyle birlikte vakalar üstel bir atışa girdi. Vietnam ve birkaç diğer ülke hariç. 23 Ocak 2020’de ilk vakanın ardından, Vietnam 2020 yılını 1.465 vaka ve 35 ölümle kapattı. Yüz milyona yakın nüfusu dikkate alındığında bu rakamlar 1 milyon nüfusta toplam 15 vaka ve 1 milyon nüfusta 0,4 ölüme denk geliyordu. 2020 yılında son ölüm 4 Eylül’de rapor edilmişti.
Vietnam’ın bu başarısı yeni değildi. Vietnam 2003 yılındaki SARS salgınında da toplam 63 vaka ve 5 ölümle birlikte 8 Nisan 2003 tarihinde kendi sınırları içinde salgını tümüyle kontrol altına alan ilk ülke olmuştu.
Aslında Covid-19 kontrolündeki Vietnam’ın başarısı hiç de sürpriz değil. Tüm ekonomik zorluklarına karşın, Vietnam bu işin üstesinden gelmede 2003’teki SARS salgınında olduğu gibi örnek oldu dünyaya. Ülke yönetimi ve Sağlık Bakanlığı, vakaların tespit edilmesi, kaynağının araştırılıp bulunması, vakaların izolasyonu, temaslıların bulunup karantinaya alınması konusundaki tavizsiz yaklaşımı ve bunu büyük bir şeffaflık içinde yürütmesi bu işte başarının sırrıydı. Mayıs başında, Vietnam’da vakaların kaynağının tespit edilmesi ve temaslıların bulunması işlerinde etkin olarak çalışan bir görevliyle BirGün için görüşme yapmak istedim. Sevgili arkadaşım Trang Nguyen’i aradım yardım için. Trang beni Dr. Tran Anh Tu ile buluşturdu.
Dr. Tu ile buluştuğumda Vietnam’da uzun süre bir basamaklı sayılarla görülen günlük vaka sayıları artmaya başlamıştı. 8 Mayıs’ta yaptığımız uzun görüşmeyi hemen yazıya dökmek istemedim. Bu artışın nasıl kontrol altına alındığını da görmek istedim. Uzun sürmeyeceğini biliyordum.
VİETNAM NASIL BAŞARDI?
Dr. Tu 30 yaşlarında genç bir hekim, Sağlık Bakanlığı’nda bulaşıcı hastalıkların kontrolü ile ilgili birimde çalışıyor, Covid-19 ile birlikte filyasyon çalışmalarında görev almış. Kendine ve üyesi olduğu topluma güvenli, enerji dolu ve yaratıcı. Yeni bir vaka tespit edildiğinde olan şeyleri anlatmasını istiyorum.
“Kuşkusuz ilk iş, ekiplerin hemen o vakayla temas kurması. İlkin vakanın izolasyonu yapılıyor. Zaten vakayla görüşmeye bu izolasyonun yapıldığı yerlere gidiyoruz. Pozitif hiçbir vaka bu özel izolasyon birimlerinden başka bir yerde kalamıyor. Kontrolün ilk şartı bu.”
Ekiplerden söz ediyor Dr. Tu. Yani bir vakayı incelemeye birden fazla ekip gidiyor. Bir ekip, geriye dönük vakanın kaynağını araştırırken, diğer ekipler vakanın yaşadığı bölgede komşularla, iş arkadaşlarıyla, yakınlarıyla görüşmeler yapıyor. “Bu görüşmeler, illa vakanın bildirdiği isimler üzerinden olmuyor, istisnasız en geniş kesimle görüşüp, hiçbir şeyi şansa bırakmıyor ekipler. Üç açılı değerlendirme gibi, ekipler bulgularını birlikte tartışıp, karşılaştırıp vaka kaynağını ve temaslıları tespit ediyorlar. Temaslılar karantinaya alınıyor.” Vietnam Covid-19 ile mücadelede ülkeyi toplu olarak hiçbir zaman kapatmadı, ne hafta sonu, ne geceleri, ama çok iyi filyasyon yapıldığı için, vaka kümesi olarak beliren yerleşim yerleri özel olarak karantinaya alındı ve bölgelerarası ulaşıma kısıtlama getirildi.
TOPLUMSAL SORUMLULUK…
Bu kadar geniş bir filyasyon ekibini nasıl kurduklarını soruyorum Dr. Tu’ya. “Her komünde filyasyon ekibinde görev yapmak isteyen gönüllüler toplanıp, fiziksel mesafe kuralları göz önüne alınarak, açık havada eğitiliyor. Bu gönüllüler özellikle toplumdaki filyasyon çalışmalarında görev alıyor, komşularla, iş arkadaşlarıyla, akrabalar ve vaka yakınlarıyla görüşmeleri bunlar yapıyor.” İnsanların böyle bir şey için gönüllü olmalarının ardındaki motifleri sorduğumda “toplumsal sorumluk” diyor Dr. Tu.
“Her bir vakanın hastalığı nerede, ne zaman ve kimden aldığını tespit etmeye yönelik, geriye dönük bir soruşturma bu” diyor Dr. Tu, “kişinin özellikle son üç günde katıldığı düğünler, cenazeler, doğum günleri, aile toplantıları, toplu yemekler, ziyaret edilen arkadaşlar ve aile yakınları soruşturuluyor. Yine kişinin gittiği süpermarketler, alışveriş merkezleri, pazarlar, tiyatro, sinema salonları, dini ibadet yerleri tek tek soruluyor. Yaptığı yolculuklar, nereye gittiği ve hangi araca bindiği.” Bunların hepsi diğer ekiplerce kontrol ediliyor.
Sözünü kesiyorum, peki diyorum herkes tüm açıklığıyla her şeyi söylüyor mu? Hani başka ülkelerde gözlemlediğimiz, karantinaya girmesin diye eşi dostu (sözde) koruma anlamında isim vermemek ya da hatırlamıyorum havasında söylememek olmuyor mu diye soruyorum. Bunun olasılık dahilinde olduğunu, ancak eksik soruşturma yapmamak için zaten birden çok ekibin işin içinde olduğunu söylüyor Dr. Tu, “onun için vakadan bağımsız olarak komşuları, akrabaları, iş arkadaşlarıyla görüşülüyor.” “Ama,” diyor Dr. Tu, “toplumsal sorumluluk diye de bir şey var. Vietnamlılar Covid-19’a karşı savaşı bir kurtuluş savaşı gibi görüyor. Yani herkes kendini sorumlu hissediyor. Bu soruşturmalar sırasında, birçok vakanın salt kendisiyle ilgili değil, bulunduğu çevrede, iş ortamında Covid-19 belirtileri gösteren ancak henüz pozitif vaka olarak tespit edilmemiş olanları da bizlere anlattığını bilirim. Bu sorumluluk duygusundan başka bir şey değil”.
Tüm bu bilgileri Dr. Tu hem dijital harita üzerinde işaretliyor hem de tüm vakaların birbirleriyle ilişkisinin gösterildiği, oldukça detaylı bir grafiğe işliyor. Bu grafikte, her bir vaka numaralandırılmış durumda, kaynağı ile ilişkilendirilmiş, gelişmelere göre grafikte güncellemeler yapılıyor. Doğal olarak hastalık kümeleri çok açık bir şekilde görülüyor bu grafikte. Örümcek ağı gibi bir grafik bu.
ANİMASYON, MÜZIK VE DANSLA BİLİNÇ YARATMAK…
Vietnam Sağlık Bakanlığı web sitesinde her bir Covid-19 vakası ile ilgili detaylı bilgiye ulaşmak mümkün.
İşin en önemli yanı bu bilgilerin yetkililer tarafından tüm şeffaflığıyla halkla paylaşılması. Herkes nerede ne kadar vaka olduğunu ve bu vakalara ne olduğunu biliyor, risk davranışlarıyla ilgili dolayısıyla yetkililerin önerilerini eksiksiz dinliyor. Dr. Tu risk iletişiminde ses sanatçısı Khac Hun ve Vietnam İş Güvenliği ve Sağlığı Ulusal Enstitüsü tarafından hazırlanan Covid-19’a yönelik kişisel korunma ile ilgili animasyon videosundan söz ediyor. Hem onu hem de dansçı Quang Dang’in virüsten daha hızlı yayılan müthiş dansıyla tüm dünyayı saran videosunu birlikte izliyoruz.
Vietnam hükûmeti, hızlı karar vermesi, etkili halk sağlığı mesajları ve agresif temas takibi sayesinde COVID-19 bulaşma oranlarını kontrol altında tutmayı başardı. Ancak, 2021 Nisan sonundan başlayarak vakalar önce iki, sonra üç basamaklı sayılara yükseldi. Sahaya gittiği için, benim Dr. Tu ile yapacağım ikinci görüşme iptal oldu. Önceleri melez alfa-delta varyantından şüphelenildiyse de Dünya Sağlık Örgütü böyle yeni bir melez varyantın söz konusu olmadığını duyurdu. Vakalar Mayıs sonunda yeni artışın pik yapmasından sonra inişe geçti. Bunun nedenini biliyoruz. Her ne kadar bugünkü toplam vaka sayılarının %68’i son iki ay içinde görülmüş olsa da en kısa sürede vakaların yeniden tek haneli değerlere düşeceği açık. 8 Haziran’da 9.222 vakaya ulaşan Vietnam, nüfusuna oranlandığında hâlâ 1 milyonda 94 vaka hızıyla dünyadaki nüfusu 10 milyonun üzerinde olan en başarılı 3 ülke arasında.
Vietnam aşılamaya 8 Mart 2021’de başladı. Bugün itibarıyla Astra-Zeneca, Sputnik V ve Sinopharm BIBP aşıları onaylanmış durumda. Ülkenin geliştirdiği faz 3 klinik çalışmada olan Nanocovax aşısının da sonbaharda devreye gireceği ümit ediliyor. Her ne kadar aşılama grafiğinde çok aşağılarda yer alsa da, Vietnam salgınla mücadelede asıl savaşın sahada vakaların bulunması ve izolasyonu, kaynağının ortaya çıkarılması, temaslıların bulunması ve karantinası olduğunu tüm dünyaya bir halk sağlığı dersi olarak gösterdi. Bunun da etkin bir yönetim, etkili halk sağlığı mesajları ve şeffaflıkla mümkün olduğunu.