Daha fazla para sizi zengin yapar mı?

Deniz POYRAZ

Para… Pek az şey özünde bu kadar değersiz olmasına karşın dünyayı ve yaşamlarımızı böylesine değiştirdi. Gerek ülkemizde gerek dünyada insanlar para hakkında tuhaf fikirlere sahip. Örneğin İtalyanların geleneğine göre Roma’daki Trevi Çeşmesi’nde bir dilek dilerken suya her zaman sol omzunuzun üzerinden bir bozuk para atmanız gerekli. Bu kuralı tam manasıyla uyguladığınızda sonsuz şehre döneceğiniz garantilenir. Britanya’da belirli “dilek” ağaçlarının kabuğuna bozuk para sürtmenin sizi her türlü hastalıktan iyileştirdiği söylenir, lakin bu uygulama genellikle ağacı öldürür. Batı toplumlarında, “diş perisinin” yastığın altına bırakılan süt dişleri karşılığında para verdiği öğretilir çocuklara. Peki, parada böylesine sihirli bir şeyler var mı gerçekten?

Financial Times’ın ekonomi ve işletme alanlarında uzmanlaşmış başyazarı Gavin Jackson, Tek Derste Para adlı çalışmasında İrlanda’daki bankacılık grevinden Batı Afrika’daki deniz kabuğu enflasyonuna kadar çeşitli tarihsel olaylardan yola çıkarak okuruna paranın ne olduğunu ve toplumlarımızı nasıl şekillendirdiğini açıklıyor. Geçen aylarda Say Yayınları etiketiyle Türkiye’de de yayımlanan kitap, bankaların çalışma prensiplerinden paranın gücüne; birikim yapmanın inceliklerinden ekonomik sistemin geleceğine, krizlere; dünyanın önemli finans-kapital merkezlerindeki yükseliş ve çöküşlere dair pek çok soruya yanıt aranıyor.

TEK DERSTE PARA, Gavin Jackson, Çeviren: Samet Öksüz, Say Yayınları, 2022

Herkesin bildiği gibi, para her zaman politiktir. Para belki de dünyadaki en politik şeydir ve kesinlikle toplumsaldır. Dolayısıyla diş perisi gibi mitler daha derin bir gerçeğe ya da en azından pragmatik bir amaca hizmet edebilir. Bu konu hakkında yazan bir tarihçinin sözleriyle para inanç temelli bir toplumda sirkülasyona girer. Bu değiş tokuşlarla -ister dilek kuyularına bozuk para atmak ister süt dişlerimizi vermek- paranın değerini tekrar öne sürer ve onaylarız. Batıl inançlar paranın kalbindeki metaforları desteklemektedir. Kıyasıya ödediğiniz vergilerden biraz size de para kaldıysa, cebinizdeki o paraya bir bakın. Basıldığı ülke tarafından belirli fikirleri iletmek için seçilmiş olan sembollerle resimler de göreceksiniz.

Bankalar 2008 Finans Krizi’nde iflas ettiğinde çoğu insan, belki de ilk defa olmak üzere paraya daha derin bir bakış atmış ve tam olarak neye bakıyor olduğunu merak etmiştir. Teknoloji de paranın her zaman göründüğü gibi olmadığına dikkatimizi çekiyor. Olduğunu düşündüğümüz şey -metal bozukluklar veya kâğıt paralar- yavaş yavaş ortadan kalkmakta. Mesela artık parmaklarımızın ucuyla veya yüzüğümüzdeki bir çipi okutarak ödeme yapabiliriz. Ayrıca, değinmeden geçmemeli, hiçlikten ortaya çıkmış gibi gözüken yeni para türleri de var: Değeri bir gün roket gibi fırlayıp ertesi gün yere çakılabilen kripto paralar. Kripto paralar, bir süredir bunların toplumu dönüştüreceğine ikna olmuş “müritlerin” ve sadece kolay para peşinde olan çok sayıda spekülatörün yaşam biçimine dönüşmüş durumda âdeta.

Ne diyorduk, para politiktir! Elinizde tutmakta olduğunuz veya belki de telefonunuzda dinlemekte olduğunuz bir kitabı düşünün. Onu satın almak için para ödemiş olmalısınız; ancak bu parayı kazanmak için çalışmış olmalısınız, belki bir saatlik işin karşılığı. Para ömrümüzün o saatini temsil eder ve bu saati başka bir şeyle takas etmenize olanak verir. Neticede bu kitap, paranın gizemini ortadan kaldırmayı, ona olan inancımızın nereden geldiğini, nasıl sürdürüldüğünü, bir toplumun ne yapmasına olanak verdiğini ve onunla gelecekte daha neler yapabileceğimizi açıklamayı amaçlıyor. Tek Derste Para, “sistemin” nasıl işlediğini merak eden okura tatmin edici cevaplar sunuyor.