Demokrat Parti’nin Amerikancı bayrağı elden ele ileri taşındı

Hazırlayan: Oğuzcan Ünlü

Türkiye’de siyasi yaşamın 1946’da çok partili olmasıyla birlikte büyük dönüşümler yaşandı. Demokrat Parti’nin 1950 seçimleriyle iktidara gelmesi sonrası bu dönüşümler hız kazanarak devam etti. Tüm bunların arkasında politik, ekonomik ve sosyal değişimler vardı. Sahip olduğu güçlü anti-komünist ideolojinin etkisiyle Demokrat Parti, ülkede solun gelişmesine izin vermedi. 2. Dünya savaşı sonrası faşizmi yenilgiye uğratmasıyla güç kazanan sosyalizme ve Sovyetler Birliği’ne karşı ABD emperyalizminin doğrudan politik-ekonomik desteğiyle solu olmayan bir ‘demokratikleşme süreci’ yaşandı.

Türkiye’nin 1952’de NATO’ya üye olmasıyla birlikte ülkede kontrgerilla ve Gladio örgütlenmelerinin temeli atıldı. Dış politikada Batı emperyalizmiyle girilen bu ortaklık, on yıllar boyunca Türkiye’nin iç politikasına etki etti. Tarikat ve cemaatler desteklendi. İslamcılık, emperyalizm ve yerli iktidar tarafından sola karşı kullanıldı.

12 Eylül 1980 Darbesi sonrası Türkiye’nin içine girdiği İslamcı-neoliberal dönemin etkisiyle Adnan Menderes ve arkadaşları ana akım tarafından koşulsuz biçimde ‘demokrasi kahramanları’ ilan edildi. 27 Mayıs 1960 Darbesi sonrası yaşanılanlar gerekçe gösterilerek Demokrat Parti’nin iktidarda kaldığı 10 yıllık dönemde izlediği siyaset aklanmaya çalışıldı. Ancak 1960’tan önce yaşananlar Türkiye’nin gerçekten demokratikleştiğini göstermemekteydi. Bu dönemde iktidarın fail olarak görülebileceği 6-7 Eylül gibi linç kültürünün baskın olduğu karanlık olaylar meydana geldi. Başta ‘Tahkikat Komisyonu’nun kurulması, üniversitelere baskı ve basına sansür uygulanması gibi anti-demokratik birçok gelişme yaşandı.
​
***

2. Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle birlikte tek partili dönem son buldu ve Demokrat Parti kuruldu. 1950’de iktidarı alan Adnan Menderes’in liderliğindeki DP iktidarı, Türkiye tarihine geçecek pek çok uygulama gerçekleştirdi. DP iktidarının politik tarihini, 'Türkiye'nin Soğuk Savaş Düşünce Hayatı' kitabının yazarı Cangül Örnek’le masaya yatırdık.

1950 yılında “Yeter Söz Milletin!” diyerek iktidara gelen DP, henüz aynı yıl TBMM’ye sormadan Kore Savaşı’na asker gönderme kararı aldı? Bu çelişkiyi nasıl yorumluyorsunuz?

“Yeter! Söz Milletin!” sloganı ya da başka bir deyişle ‘milli irade tekelciliği’ halkın karar süreçlerine gerçek anlamda katılımıyla ilgili değildir. Bu yüzden de Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin en fazla güç ve itibar yitirdiği dönemlerden biri ‘milli irade’ lafının en fazla dile dolandırıldığı DP yıllarıdır.

Meclis bir tür ‘kuru gürültü’ alanına indirgenmiştir. Bununla şunu söylemek istiyorum: DP yönetimi, başta Cumhurbaşkanı Celal Bayar ve Başbakan Adnan Menderes, DP’nin meclisteki büyük ağırlığını kullanarak hukuk, anayasa, hak dinlemeden yasama faaliyetlerini yürütmüştür.

DP-CHP arasındaki bol gerilimli, kavgalı, küfürlü Meclis mesaisi de adeta seyirlik bir oyun gibi izlenmiştir kamuoyunda. Dolayısıyla DP’nin iktidara gelir gelmez aldığı Kore’ye asker gönderme kararı sonraki yılların ne büyük hukuksuzlukla geçeceğinin ilk işaretidir. Bu ilk işaret güçlü bir karşı koyuşla karşılaşmamıştır. Bilindiği gibi, CHP’nin karara itirazı ise prosedür bir itirazdır. Kararın mecliste alınmamasına itiraz eden CHP, bu haklı itirazının arkasında bile tam anlamıyla durmamıştır.

Savaş kararına karşı çıkan Barış Derneği üyelerinin tutuklanması, 1951 yılında TKP’ye yapılan tevkifat, muhalefet alanını CHP’ye daraltacak, bu da Türkiye’de siyasal alanın gerçek anlamda bir halk katılımına kapalı kalmasına yol açacaktır.

TOPLUMUN HÜCRELERİNE AMERİKANCILIK NÜFUZ ETTİ

1950’li yıllar boyunca Türkiye’de siyasi, askeri ve kültürel/eğitim alanında yaşanan hangi gelişmeler ABD etkisi açısından açıklanabilir?

Tümü. Soğuk Savaş’ta gelişen ABD yanlılığının farkı zaten burada. Örneğin, 1930’larda, 1940’larda siyasal iktidarın siyasi, ekonomik ve askeri (daha çok silah ve mühimmat satın alma düzeyinde) alanlarda İngiltere ile ilişkilerini geliştirdiğini görüyoruz. Ancak bu ilişkiler, hiçbir zaman Soğuk Savaş Amerikancılığı ile boy ölçüşecek düzeyde olmuyor. Üstelik Soğuk Savaş yıllarında siyasi yelpazede liberaller, İslamcılar, milliyetçilere baktığınızda her birinin Amerikancılığı kendi renklerine göre içselleştirdiklerini ve toplumsal meşruiyetine katkı yaptıklarını görüyoruz. Askeri sahada Türkiye’nin NATO’ya üye olmasının ABD etkisini muazzam düzeye yükselttiğini biliyoruz. Bunu sadece üsler, silah envanteri, mühimmat, askeri eğitimler bağlamında düşünmemek lazım. Siyasi hayatta büyük rol oynayacak üst düzey ordu mensuplarının hepsinin ABD tedrisatından geçmesinin ne demek olduğunu yaşamış ve görmüş olduk.

Kültürel etki denince ben daha çok eğitime, özellikle yükseköğretime etkisini çok önemsememiz gerektiğini düşünüyorum. 1950’lerde başlayan bu eğilim 1980’lerde çok daha kötü meyveler verdi. Türkiye’de 1980’lerden itibaren entelektüel hayata ABD’nin şekillendirdiği bir akademi damgasını vurdu. Bunun sonuçlarını hala yaşıyoruz diye düşünüyorum.

Devletin ve toplumun hücrelerine nüfuz eden Amerikancılığın boy vermesinde DP’nin büyük rolü oldu. Sonraki yıllarda özellikle DP çizgisindeki sağ ile bu çizginin İslamcı ve ırkçı sapmaları, uğursuz Amerikancılık bayrağını ellerinden düşürmedi, sürekli daha ileriye taşıdı.

“Türkiye'nin Soğuk Savaş Düşünce Hayatı” adlı kitabınızda, “Antikomünizmin Türkiye fikir hayatındaki güçlü etkisi dikkate alınmadan ABD’yle kurulan koşulsuz dostluğun ve Batı’da üretilen Soğuk Savaş ideolojisinin nasıl kolayca benimsenebildiğinin açıklanabilmesine imkân yoktur.” cümlesi geçiyor. DP iktidarında bu antikomünizmin temelleri nasıl atıldı?

Anti-komünizmin temelleri DP öncesinde atıldı. Şunu belirteyim: Anti-komünizmin, kapitalist bir ülkede yapısal temelleri var. Ama bu, her kapitalist ülkede anti-komünizmin aynı biçimde üretildiği anlamına gelmiyor. Sınıf ilişkileri, tarihsel gelişmeler, sosyalist hareketin durumu vs., gibi faktörler önemli farklılaşmalara yol açıyor. Türkiye’nin birçok özgünlüğü var bu açıdan. Hepsini burada açmamız mümkün değil. Üzerine kitap yazılır. Türkiye’de anti-komünizmin etkili olmaya başladığı yani gündelik hayata sirayet ettiği, gündelik siyasi dilin bir parçası olmaya başladığı esas dönem 2. Dünya Savaşı yılları. Türkiye’de Alman yanlılığı ile anti-komünizm bir arada boy veriyor. Bu yeni ideolojik ortam egemen siyasi çevreleri bir bütün olarak kuşatıyor, onları şekillendiriyor. DP’nin, özellikle partinin liderleri ve önde gelen kadroları açısından düşünüldüğünde, kökü bu yıllara ve bu ideolojik ortama dayanıyor. Yine de savaş bittiğinde Türkiye’de kafalar biraz karışık. Çünkü dünyada Sovyetlerin ve anti-faşist direniş ideolojisinin büyük bir prestiji var, faşizmin ise büyük bir yenilgisi, Türkiye ise savaş yıllarındaki Nazi destekçiliği nedeniyle biraz paniklemiş durumda. Bu kafa karışıklığı fazla sürmüyor. Dolayısıyla 1950’lere gelene kadar anti-komünizm Türkiye’de egemen ideolojinin yapı taşlarından biri.

TARİKAT-SİYASET İLİŞKİSİ KURULDU

Bu dediklerinizden sonra DP’nin anti-komünist ideoloji ile bağını nasıl görmeliyiz?

DP iktidara geldiğinde bu mirası benimsiyor ve ileri taşıyor. Hatta bana kalırsa DP döneminde üç nedenle anti-komünizm bir histeri düzeyine yükseliyor. Birincisi, egemen sınıfların artan gücü ve etkisi, yani savaştan palazlanarak çıkmış olan ticaret sermayesi ve büyük toprak sahipleri artık çok daha özgüvenliler. Siyaset üzerindeki etkileri çok daha belirgin. İkincisi, din propagandası, bir tür kitlelere ulaşma taktiği olarak Türk siyasal hayatında yerleşik hale gelmiş durumda. Buna ek olarak DP döneminde siyasal İslam artık kendini daha rahat ifade edebiliyor, iktidar eliyle tarikatların hareket alanı genişletiliyor ve tarikat-siyaset ilişkisi yeniden güçlü biçimde kurulmaya başlanıyor. Üçüncüsü ise, Soğuk Savaş’ın Türkiye’nin dünyadaki ve bölgedeki politikalarına anlam veren, yön veren birincil çerçeve haline gelmiş olması. DP sadece içerde değil, örneğin Ortadoğu’da da anti-komünizmin liderliğini yapmaya soyunuyor. DP bu üç başlıkta daha önce boy vermeye başlayan eğilimleri en uca taşıyan parti.

***

TÜRKİYE’DE LİBERAL MUHAFAZAKÂRLAR ETNİK MİLLİYETÇİDİR

► 6-7 Eylül 1955’te yaşanılanlarda ve sonrasında DP’nin konumu nasıldı?
Bundan birkaç sene önce 6-7 Eylül olayları Türkiye’de epey gündem olmuştu yine. O zaman yazılanları hatırlıyorum da bu korkunç pogromda sorumluluğu DP’den kısmen uzaklaştırmaya yarayan bir tür ‘derin devlet’ söylemi özellikle liberal kanaat önderleri tarafından pompalanıyordu. Biliyorsunuz, bu kesimler nezdinde sağcılar suç işlediğinde asıl fail ya Kemalizm’dir ya da derin devlet. Halbuki iktidarlar ve bürokrasi arasında bu tür ikilikler varsaymak yanıltıcı ve yanlıştır.

6-7 Eylül 1955 pogromunu tetikleyen Atatürk’ün Selanik’teki evine bomba konulması provokasyonu, Menderes’in emriyle Milli Emniyet Hizmetleri’nin operasyonuyla gerçekleşmiştir. Bu konuda lafı dolandırmaya gerek yok: Türkiye’nin liberal muhafazakârları etnik milliyetçidir, hatta ırkçıdır ve anti-Semitist’tir. Bu ifadeleri başka dile çevirip dünyaya anlatmaya çalışsak nasıl anlatırız bilemiyorum. Ama böyledir.

ONLARCA GAZETECİ CEZAEVİNE GİRDİ

► DP iktidarının son yıllarında artan toplumsal muhalefetin temel itiraz noktaları nelerdi ve buna karşı Adnan Menderes ve Celal Bayar nasıl bir tutum aldı?
Öncelikle şuradan başlayalım: 1950’lerin ortasından itibaren kendini hissettiren bir ekonomik bozulma var. Tarımda verimliliğin ve fiyatların düşmüş olması, artan dış borçlar, ilerleyen süreçte ithalatın kısılmasıyla oluşmaya başlayan mal kıtlığı ve kuyruklar, devalüasyon ve enflasyon… Bozulan ekonomik dengelerden en fazla etkilenenler ücretli ve maaşlılar oldu. Kentlerde yaşayan işçilerin, memurların enflasyon koşullarında yaşamlarını sürdürme mücadelesi vermeye başladıklarını görüyoruz. Ancak bu kesimlerin örgütlenmemesi için tüm tedbirler alınmıştı. Komünistler tevkif edilmiş, çok partili hayata geçilmiş ama kurulan sosyalist partiler kapatılmış, onların öncülüğünde örgütlenen sendikaların kapısına kilit vurulmuştu. Ama tüm bunlara rağmen toplumun emekçi kesimlerinde bir gerilimin birikmekte olduğu hissedilmekteydi, henüz ifade kanalları bulamayan bir gerilim… O yüzden anti-komünizmin zirve yaptığı bu yıllarda ‘grev hakkı’ sürekli gündemdeydi, bir toplumsal talep olarak ağırlığını koruyordu.

Üniversitelerde de DP’nin hukuk tanımaz baskı yönetimine karşı muhalefet gittikçe yükseldi. Öğretim üyelerini susturmaya yönelik görevden almalar, üniversite özerkliğini çiğneyen müdahaleler sadece hükümete yönelik öfkeyi artırıyordu. Aydınların DP bir muhalefet partisiyken bu partiye verdikleri destek 1950’lerin ortasından itibaren iyiden iyiye eridi. Basında da durum farklı değildi. Muhalefetteyken basın özgürlüğü, ifade özgürlüğü konusunda verdiği tüm sözleri iktidara gelir gelmez bir tarafa bırakan DP, ünlü ‘ispat hakkı’ tartışmasının gösterdiği gibi büyük bir basın özgürlüğü sorunu yaratmıştı. Bu dönemde onlarca gazeteci yaptıkları haberler ve yorumlar nedeniyle cezaevlerinde yatırıldı.

TİCARET SERMAYESİ DESTEK VERDİ

► 1950-1960 arasında Türkiye’deki egemen sınıflar ve güçleriyle DP iktidarının arasındaki ilişkiyi özetler misiniz?

1950’lerde geçmişe göre çok daha güçlü ve örgütlenmiş bir egemen sınıf yapısı görülür. DP’nin tarıma öncelik tanıyan iktisat politikaları özellikle büyük toprak sahiplerinin bu partiye verdiği desteği artırmıştır. Bilindiği gibi DP lideri Adnan Menderes bir toprak ağasıdır.

DP’nin doğuşuna yol açan gelişme, Adnan Menderes, Celal Bayar, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan’ın Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’na karşı çıkarak CHP’nin dışına düşmeleridir. 1950’lerin ilk yarısında dünyada tarım fiyatlarının yüksek seyretmesi, Marshall Planı kapsamında Türkiye’ye gelen traktörler sayesinde ortaya çıkan verimlilik artışı, büyük toprak sahiplerinin DP’nin iktidar yıllarında daha da zenginleşmesine ve güçlenmesine yol açmıştır.
Ticaret sermayesi DP’ye yoğun destek veren bir diğer sermaye kesimidir. 2. Dünya Savaşı’nın ardından CHP iktidarı tarafından hayata geçirilen ve DP iktidarı tarafından da sürdürülen dış ticaret serbestisi özellikle dış ticaret alanında faaliyet gösteren şirketlerin büyük karlar elde etmesini sağlamıştır. Bu kesimler, yani toprak sahipleri ve tüccarlar, güçlenen ekonomik pozisyonlarını iktidarın politikalarını etkilemek için kullanmışlardır. Bu gruplara 1950’lerde büyümekte olan sanayi sermayesini ve yükselmekte holding sermayesini de eklemek gerekir. Özellikle ticaret, bankacılık, inşaat gibi alanlarda faaliyet gösteren aralarında Koç, Sabancı, Eczacıbaşı, Çukurova gibi holdinglerin olduğu kesimler, 1950’lerde hem iktidara hem de muhalefete müdahale edecek bir özgüven kazanmışlardır.