Denizli ve çevresinin depremselliği
Prof. Dr. Halil KUMSAR* - Doç. Dr. Barış SEMİZ*
Batı Anadolu Genişleme tektoniğinin etkin olduğu Batı Anadolu aktif faylarla sınırlanan graben horst (tepelik ve ova) yapılarından oluşmaktadır. Bu aktif fay zonları boyunca yerkabuğu incelmiş ve yer yer jeotermal kaynaklar gelişmiştir. Bölge, bu aktif faylardaki kırılmaların neden olduğu depremlerden sürekli etkilenmektedir. Denizli havzası ve yakınındaki antik kentler (Hierapolis, Tripolis, Laodikeia, Colossea, Afrodisias gibi) tarih boyunca büyük depremler sonucu yıkılmıştır. Günümüzde bu antik kentlerde tarihsel depremlerin izleri görülmektedir. Bu antik kentlerde yapılan arkeolojik kazılarda Denizli havzası ve yakınında ağır hasarlara yol açan büyük depremler MS 60, MS 494 ve MS 7. Yüzyıl başlarında meydana geldiği ve bu depremler sonucunda antik kentlerin çok ağır hasarlar gördüğü Arkeolojik ve jeo-arkeolojik çalışmalarda belirtilmektedir. MS. 7. Yüzyıl başlarında meydana gelen büyük deprem sonucu Hierapolis antik kentinde uzun yüzey kırıklarının oluştuğu ve bunun sonucunda kentin çok ağır hasar gördüğü, aynı depremde Denizli Şehir merkezine çok yakın bir alanda kurulu olan Laodikeia anitik kentinin de çok ağır hasar gördüğü ve büyük can kayıplarının yaşandığı, halkın kenti terk ederek Denizli’nin Bayramyeri mevkisindeki Kaleiçi olarak bilinen tepelik bir alana yerleştiği belirtilmektedir.
Aktif faylarla çevrili olan Denizli havzasında 1358 tarihinde meydana gelen yıkıcı bir depremde Hierapolis antik kenti tekrar ağır hasar görmüş ve tamamen terkedilmiş, 1651 yılında Honaz’da meydana gelen deprem sonucu Honaz ve Denizli’de ağır can kaybı ve hasar meydana gelmiştir. 19 Kasım 1917 tarihinde merkez üssü Denizli olan kuvvetli bir deprem sonucu, nüfusu 12 bin olan Denizli ilinde 6 bin kişi (il nüfusunun yarısı) hayatını kaybetmiştir. 4 Aralık 1717 tarihinde Denizli’nin ileri gelenleri tarafından Patişah III. Ahmed makamına gönderilen yazıda “18 mahalleden oluşan Denizli şehrinde, 19 Kasım 1717 günü öğlen vaktinde zelzele-i azime (çok şiddetli deprem) olmuştur. Şehir içinde bulunan kale ile camiler, mescitler, hanlar, hamamlar, okullar, çarşı, pazar, dükkânlar ve evler bir anda tamamen yıkılmış ve sağlam hiçbir bina kalmamıştır” denilmektedir.
Yine aynı yazıda “Deprem nedeniyle yıkıntılar altında kalarak hayatını kaybedenlerin sayısı 6000. Depremden sonra çıkan yangın nedeniyle de evlerdeki tüm mal, erzak ve eşyalar yok olmuştur. Zaten fakir olan halk deprem ve akabinde çıkan yangın nedeniyle şehri terk etmek zorunda kalmış ve çevre iller olan Isparta, Muğla, Aydın ve Kütahya taraflarına göç etmiştir. Halk yardıma muhtaç olup çok perişan bir haldedir. Ayrıca Denizli yakınlarında olan Eskihisar, Kurudere, Bağbaşı, Kebir, Zekeriya, Goncalı, Karakova, Kayahan ve Hacıeyüplü köyleri de tamamen yerle bir olmuştur. Bu köylerde yaşayanların çoğu hayatını kaybetmiştir” denilmiştir.
1878 yılında Çivril’de meydana gelen depremde 1300 kişi hayatını kaybetmiştir. 1899 yılında Aydın, Nazilli ve Denizli’yi etkileyen depremde de 1117 kişi hayatını kaybetmiş ve depremi oluşturan fay zonunda yaklaşık 50 km’lik yüzey kırığı oluşmuştur.
Son yüzyıl içinde Denizli ilinde meydana gelen depremler ise merkez üssü Denizli olan 07.08.1925 tarihinde 5.9 büyüklüğünde Denizli Merkez, 17.09.1933 tarihinde 5.7 büyüklüğünde Çivril, 1936 yılında 5.3 büyüklüğünde Acıpayam, 11.03.1963 tarihinde 5.5 büyüklüğünde Denizli Merkez, 13.06.1965 tarihinde 5.7 büyüklüğünde Honaz, 19.08.1976 tarihinde 5.0 büyüklüğünde Denizli Merkez, 18.07.1990 tarihinde 5.2 büyüklüğünde Çameli, 18.08.1995 tarihinde 4.9 büyüklüğünde Kaklık, 21.04.2000 tarihinde 5.2 büyüklüğünde Honaz, 23-26 Temmuz 2003 tarihlerinde 5.2 ve 5.6 büyüklüklerinde Buldan, 29. 09. 2007 tarihinde 5.1 büyüklüğünde Çameli, 20 Mart 2019 tarihinde 5.5 büyüklüğünde Acıpayam-Yeniköy, 8 Ağustos 2019 tarihinde 6.0 büyüklüğünde Bozkurt-Armutalan depremleri meydana gelmiştir.
Denizli havzasında yer alan aktif fayların uzunlukları ve tarihsel dönemlerde meydana gelen depremlerin büyüklükleri dikkate alındığında, bölgede 6.8 büyüklüğüne kadar depremlerin meydana gelme olasılığı oldukça yüksektir. Bu nedenle, kentleşme ve sanayileşme süresince yerleşim yeri seçiminde jeolojik ve jeoteknik çalışmaların detaylıca yapılması, denetlenmesi ve yapıların projelendirilmesinde 6.8 büyüklüğündeki bir depremin meydana geleceği dikkate alınmalıdır.
Denizli kent merkezinin kuzey doğusunda 16-18 Eylül 2021 tarihleri arasında aletsel büyüklükleri 4.0’a kadar çıkan 41 adet depremler meydana gelmiş ve tüm kentte hissedilmiştir. Bu depremlerin merkez üsleri Kaklık Mahallesinin KB sında yeralan Ballık mevkisindeki traverten ocakları sahasında yoğunlaşmaktadır. Bu alandaki Traverten oluşumları günümüzde işletilmekte ve dünyanın farklı yerlerine ihraç edilmektedir. Deprem Oluşturan faylar ise KB-GD uzanımlı malı Dağı fayı ve bu fayın Ballık traverten alanına olan uzantısıdır. Bu havzadaki traverten rezervinin varlığı da bu fayın aktif olduğunun bir verisidir. Bu havzada devam eden güncel traverten oluşumları ise Kaklık Mağarasındadır (yeraltı Pamukkalesi). 23.8 oC sıcaklıktaki termal kökenli sülfatlı sular Dünya’da eşine az rastlanır beyaz renkte yeraltı traverten taraçalarını KAKLIK mağarası içinde oluşturmakta ve bu güzelliği insanlığa sunmaktadır.
*Pamukkale Üniversitesi, Jeoloji Mühendisliği Öğretim Üyeleri