Dünden bugüne: Saray, siyaset ve “haşmet”

Fransızların “küçük cümle” (La petite phrase) dedikleri bir deyim vardır. Cümle küçüktür ama anlamı büyüktür. Daha çok siyasi şahsiyetlerin öfkeyle, ağızlarından kaçırarak ya da kitleleri etkilemek amacıyla düşünüp taşınarak söyledikleri çarpıcı sözler için kullanılır. Ve sonra da bu cümle belleklere çakılır; yıllarca o şahsı -olumlu ya da olumsuz yönde- anımsatan işaretlerden biri haline gelir.

Yakınlarda R. T. Erdoğan’ın “itibardan tasarruf olmaz!” sözlerini duyunca bu deyimi anımsadım ve Tayyip Bey’de böyle “küçük cümle”ler bol diye düşündüm. “FETÖ”cüler hakkındaki “ne istedilerse verdik!” itirafı; 15 Temmuz Darbe Girişimi için “bu bize Allah’ın bir lütfudur!” şükranı; Meral Akşener’e yapılan saldırıdan sonra, “daha neler neler olacak!” tehdidi vb. gerçekten de saymakla bitmez. Ama yine de “itibardan tasarruf olmaz!” sözleri, bana bu “küçük cümle”lerin en önemlisi gibi geliyor! Üstelik son yıllarda sık sık yinelendiğine göre, ne öfke eseri, ne de lapsus; belli ki dikkatle seçilerek kullanılmış bir cümle! İlk kez 2016 Sayıştay raporunda, Saray’ın sadece temizlik işleri için yılda 2 milyon lira harcandığının belirtilmesi üzerine söylenmişti!

***
​
Sezar’ın hakkını Sezar’a verelim, Tayyip Bey halkın bir zaafını çok iyi saptamış görünüyor ve siyasetteki başarısının sırrı da daha çok “itibar” söyleminde yatıyor. “İtibar”, “şan”, “haşmet” denilince bu ülkede damarlar kabarıyor ve bu nedenle başarı peşinde koşan siyaset erbabı da, hangi konumda olursa olsun, mikrofonu eline alınca “büyük” konuşmaya, “büyüklük” taslamaya başlıyor!

Gerçekten de tarihin derinliklerine uzanan bir tutkumuz bu! Daha yüzyıllar önce, vakanüvisler, Hazine’nin tamtakır olduğu bir sırada İran’a gönderilecek bir elçimizin, kap kacak eritilerek muazzam hediyelerle donatıldıktan sonra, “mal der Hindistan; akıl der Frengistan; haşmet der Alî Osman!” diye uğurlandığını yazmışlardı. “Avam”dan yüksek duvarlarla korunmuş saraylarda yaşayan sultanlar için “haşmet”, “mal”dan da, “akıl”dan da önce geliyordu. Lale Devri ve Kağıthane’de yapılan “Sâdâbad” eğlenceleri; Sultan Aziz ve “Saray” tutkusu (Dolmabahçe, Beylerbeyi, Çırağan); Abdülhamit ve köşkleri, kasırları, tiyatrosu, hatta çini fabrikasıyla “Yıldız” Sarayı… O gün bu gün, en buhranlı anlarda dahi aynı tutku depreşiyor ve devlet fonları “şan” için harcanıyor. Yakınlarda da Tayyip Bey, öğrencilerin barınacak “yurt” bulamadıkları bir ülkede, 1000’den fazla odalı “Saray”dan seslenerek, yine bu “tasarruf dışı” tutkumuzu hatırlattı. Ama unutmayalım ki “Saray”dan yönetilen ülkelerde de genellikle “vatandaşlar” değil, “kullar” yaşar; en azından istenen, hedeflenen budur!

***

İktidar artı itibar! Aslında bu basit formülün altında, bir yönüyle de geri kalmışlığımızın şifresi gizli. Feodal ve komünal ilişkilerden bir türlü endüstri devrimine ve “ulus-devlet”e geçemeyişimizin açıklaması büyük ölçüde bu tutkuda yatıyor! Daha yalın bir ifadeyle, siyasette başarıyı simgeleyen “haşmet” gösterileri, ekonomide de geri kalışı açıklıyor. Halkın bağrından kopan, fakat Saray’ın kalın duvarlarını aşamayan “böbürlenme padişahım, senden büyük Allah var!” çığlıklarını da açıkladığı gibi..

***

Aslında bu hastalığı yüzyıllar önce anlayan ve anlatanlar olmuştu. Ne yazık ki bunların çoğu da Batılılar arasından çıkıyordu. Bakınız yaklaşık iki yüzyıl önce Dersaadet’e gelen bir Alman yüzbaşı bu konuda neler yazmıştı:

“Avrupa’nın uygar ülkelerinde servet, değerli nesne üretiminden doğuyor; zenginleşen insanlar aynı zamanda devlet hazinesini de büyütüyorlar. Bu ülkelerde para, insanların sahip oldukları mülklerin ifadesinden başka bir şey değildir. Türkiye’de ise serveti bizzat para oluşturuyor ve bu da genel olarak mevcut para miktarının şunun ya da bunun kasasında birikmesinden oluşuyor. Türkiye’de yüzde 20’den daha az olmayan yüksek faiz oranları hiç de büyük sermaye hareketlerinin işareti değildir. Bu sadece sermaye dolaşımındaki tehlikeye tanıklık ediyor. Her sermayenin şartı, onun güvenlik altına alınabilmesidir. Reaya, 100 bin kuruşluk bir mücevher almayı bir değirmen veya fabrika almaya yeğler. Lüks nesneler hiçbir yerde burada olduğu kadar sevilmezler ve zengin ailelerde küçük çocukların taşıdıkları mücevherler bile ülkenin fakirliğinin çarpıcı bir delilidir”.

Yüzbaşının adı Helmut von Moltke idi; 35 yaşındaydı; İstanbul’a II. Mahmut’un daveti üzerine, “askerî ıslahata” katkıda bulunmak için gelmiş ve ilk işi de Türkçe öğrenmek olmuştu. Birkaç yıllık inceleme ve gözlemlerinin ürünü olan hikmet dolu “Mektuplar”ında “Türkiye’de önemli olan mevkiiler değil, o mevkiiyi işgal eden insanlardır” diyordu. Ne var ki o insanlar da zamanla yerli değil, yabancı çıkarları temsil eder hale geleceklerdi. Osmanlı Devleti “Almancı”ların, “Fransızcı”ların, “İngilizci”lerin “vekâlet savaşı” şekline dönüşmüş saray entrikaları ve saray darbeleri içinde çöktü.

Almanya Eski Şansölyesi Merkel’in Tayyip Erdoğan görüşmesinde oturduğu varaklı koltuklar dünyada gündem olmuştu.

***

Ulusal Kurtuluş hareketimiz, Mustafa Kemal Paşa’nın “Baştan nihayete kadar harabezar” dediği topraklar üzerinde başladı. Oysa bu fakir topraklarda “israf” ve “gösteriş”e hâlâ son verilememişti. Bu yüzden de Ankara’da toplanan Büyük Millet Meclisi’nin ilk çıkardığı yasalar arasında “Meni Müskirat (alkollü içki yasağı)” ve “Düğünlerde İsrafın Meni” gibi yasalar da vardı. “Şan için” havaya sıkılan mermilere artık son verilmeliydi. Meclis’in açılmasından üç yıl sonra İzmir’de toplanan İktisat Kongresi’nde de Kazım Karabekir Paşa şu acı gerçeği dillendirdi: “Bugün Ziraat Bankası’nın ikraz ettiği paraları bir tarafa yazarsak pek acı hakikatlerle karşılaşmış oluruz. Bu paranın yüzde ellisi düğünlere ve lüzumsuz göreneklere sarf edilmiştir. Birçok aileler düğün yüzünden mahvolmuştur”.

Arkadan dünya buhranı, “yerli malı haftaları”, planlı ekonomi girişimleri vb. geldi ama yine de “büyüklük” kuruntuları sona ermemişti. Bizim kuşak Orta Asya’dan çıkan okların dünyanın her yönüne yayıldığını gösteren haritaları, tüm dillerin Türkçeden doğduğunu iddia eden kuramları çok iyi anımsar. Oysa Atatürk, büyük bir gerçekçiydi; daha 1921 yılında, bugün de kulaklara küpe olacak şu sözleri söylemişti:

“Efendiler, biz büyük hayaller peşinden koşan, yapamayacağımız şeyleri yapar gibi görünen sahtekâr insanlardan değiliz. Büyük ve hayalî şeyleri yapmadan yapmış gibi görünmek yüzünden bütün dünyanın düşmanlığını, kötü niyetini, kinini bu memleketin ve milletin üzerine çektik”.

Bu sözler Osmanlı son döneminin adeta özeti gibiydi; ama yine de bir kısım çevrelerde “hayal peşinde koşma” ve “böbürlenme” hastalığı sürüyordu. Bu arada “Kemalist” giysilere bürünmüş birtakım Enver’ci ve Talat’çılar da eski türkülerini söylemeye devam ediyorlardı. Neyse ki bunlar döneme damgasını vuran “egemen söylem” haline gelmediler; ama yine de siyasi kadrolarda -günümüze kadar süregelen- güçlü bir temsil olanağı da buldular.

***

Türkiye İkinci Dünya Savaşı’nı, dışarıdan da olsa, çok zor koşullarda yaşadı. Nazizm yenilmiş, savaşı “Özgürlük Cephesi” kazanmıştı. Yeni bir dünya düzeni kuruluyordu; DP ile CHP “Sam Amca”nın gözüne girme yarışı içindeydiler.

Yarışı DP kazandı. Washington İsmet Paşa’nın savaş yıllarındaki ikili oyununu unutmamıştı; “Truman Doktrini”nin vaat ettiği fonlar “Milli Şef”e bırakılamazdı. Böylece DP, ABD desteğiyle iktidar olacak ve Menderes de “haşmet” politikasını bu kez Amerikan dolarlarıyla canlandıracaktı. Hiroşima ve Nagazaki’de, hiç de askeri bir zorunluluk olmadığı halde, yüzbinlerce insanı yok edecek kararı gözünü kırpmadan veren “Özgür Dünya” liderine, o yıllarda bir “kurtarıcı” gözüyle bakılıyordu!

Türkiye’de de durum buydu. CHP’nin sesi soluğu kesilmiş, görünüşe göre taşlar yerine oturmuştu. Oysa bu yeni “böbürlenme” dalgasına en büyük muhalefet de üniversite çevrelerinden geldi. Forum dergisinde bir araya gelen hukukçu ve iktisatçılar, Menderes’in “tek adam” yönetimini eleştiriyor, uygulanan politikayı “keyfilik”, “plansızlık” ve “müsriflik”le suçluyorlardı. O yıllarda bir Mülkiye öğrencisi olarak izlediğim bu dergide “Gösteriş İçin İstihlak” başlığıyla yayımlanan bir yazıyı hâlâ hatırlarım. Menderes’in hâlâ kulakları çınlatan “küçük cümle”lerinden biri de “Her mahallede bir milyoner yaratacağız!” sözleri olmuştu!

Aslında “gösteriş için tüketim” Türkiye’ye özgü bir olay değildi; iktisat tarihinde de yeri vardı ve zaten kavram da Amerikalı bir iktisatçı tarafından icat edilmişti.
Thorstein Veblen, bugün “Aylak Sınıf Kuramı” diye anılan düşüncelerini, 19. yüzyıl sonlarında Amerika’da ortaya çıkan “yeni zengin” zümrenin görmemişliğini sergilemek ve bundan sonuçlar çıkarmak için geliştirmişti. “Gösteriş için tüketim” (Conspicuous Consumption) kavramı da bunu anlatmak için kullanılıyordu. O tarihlerde ekonomi dilinde “az gelişmiş” ya da “kalkınmakta olan” ülkeler gibi kavramlar yoktu ve Veblen de kuramını doğrulayan en çarpıcı örneklerin yüz yıl sonra bu gibi ülkelerde çıkacağını bilemezdi.

Oysa gelişmeler böyle oldu.

Bırakalım Paris Opera Binası’nda düzenledikleri “haşmetli düğün”leri Hintliler tartışsınlar; ama Tayyip Bey yönetiminde Türkiye’nin de bu alanda en çarpıcı örneklerden biri haline geldiğini gözden kaçırmayalım.

Gerçekten de, - Şansölye Merkel’in Beştepe’de oturtulduğu “haşmetli” koltuk gibi ayrıntılar bir yana- örneğin bizde dış politikada “şan” için yapılan harcamaların hesabı yapılmış mıdır? Geçelim “gemicik”leri; unutalım nasıl kotarıldıkları ve neye harcanacakları belli olmayan dolar dolu “ayakkabı kutuları”nın fezlekesini; ama en azından, artık “aktive” edilemeyeceği anlaşılan S-400’lere harcanan milyarların ya da parası ödendiği halde bize gönderilmeyen F-35’lerin bir gün hesabı sorulacak mıdır? Söyleyin bakalım, bu milyarlar Türkiye’nin gücünü ve itibarını artırmak için mi kullanıldılar, yoksa Erdoğan’ı “uluslararası bir lider” gibi sunmaya çalışan aldatıcı bir diplomasi cambazlığı uğruna heba mı edildiler?

***

Garip bir ülkede yaşıyoruz! Bu ülkede kime sorarsanız “antiemperyalist”! İslamcısı da, milliyetçisi de, Kemalist’i de antiemperyalist; ama ülke de emperyalizme bağımlılıktan bir türlü kurtulamıyor; aksine bu bağımlılık her geçen yıl biraz daha artıyor!

Neden?

Çünkü “emperyalizm”in anlamı bu ülkede her ağıza göre değişiyor. Oysa “emperyalizm”, aslında kapitalizmin dışında bir olgu değildir; kapitalist üretim biçiminin 19. yüzyıl sonlarında ulaştığı “aşama”yı temsil eder. Bu nedenle antiemperyalizm de, ancak -kavramı yaratan- tarihi maddeci yöntemle bugünkü pazar ilişkilerinin analizi ve eleştirisiyle yapılır. Oysa siz dinci ve milliyetçi görüşlerle yola çıkıp, “antiemperyalizm” nutukları atarsanız, aslında insanları emperyalizme karşı değil, sadece Türk ve Müslüman olmayanlara karşı düşmanlığa kışkırtmış olursunuz ve bu arada da ülkede dış borçlar, faizler ve fiyatlar artmaya devam eder; halk da artık muktedirlerin hiçbir sözüne inanmamaya başlar.

İşte Türkiye’de de sonunda varılan nokta budur; Tayyip Bey’in “büyüklük retoriği” sonunda ülkeyi bu hale getirmiştir! Artık mızrak çuvala sığmıyor; takke düştü, kel göründü, köy kılavuz istemiyor!