Dünyadan kooperatif deneyimleri
Özge Güneş / İlkay Öz
19. yüzyılda gördüğümüz kooperatifçiliğin bu ilk örneklerine 20. yüzyılda ilk olarak İspanya’da rastlıyoruz. İspanya antikapitalist veya piyasacı olsun kooperatif deneyimleri açısından bir hazine sunuyor bize. İspanya, kooperatif düşüncesine farklı katkılarda bulunabilecek yüzlerce kooperatif deneyimine ev sahipliği yapmıştır ve günümüzde de çok sayıda kooperatif deneyimini topraklarında barındırmaktadır. İspanya’da ilk kooperatif deneyimi kurucusu JoanTatau y Verges’in İngiltere’ye yaptığı ziyaretler sonucunda Rochdale ilkeleriyle 1865’te Katalunya’da kurulan Parafrugell Kooperatifi’yle başlıyor.
Ardından 1895 yılında Uluslararası Kooperatif Birliği (ICA) kuruluyor. 1890’lardan 1920’lere kadar özgürlükçü ve sosyalist kooperatif deneyimleri devam etmiştir. Bu kooperatiflerin karşısına Katolik ve müesses nizamı destekleyen karşı devrimci kooperatif kuruluyor. Sosyalist kooperatif deneyimlerinin gelişimine 1923-1931 MiguelPrimo de Rivera diktatörlüğü engel olsa da CNT (ConfederaciónNacional de Trabajo) anarşist sendikasının da beslendiği anarşizan damar kolektivizasyon ve kooperatif mücadelesini çeşitlendirmiş, özyönetim ve eşitlik ilkesine bağlı kolektifler ve kooperatifler çoğalmış, ta ki faşist Franco rejimiyle demokratik tüm unsurların üzerinden silindirle geçilene kadar. Franco sonrası İspanya’daki neoliberal koşulların yarattığı güvencesizleşme karşısında geçmişteki kolektif deneyimler tekrardan filizlenmiştir.
Xarxa de ConsumSolidari (Dayanışmacı Tüketim Ağı)
1996 yılından beri Katalonya’da faaliyet gösteren Dayanışmacı Tüketim Ağı ürünün üretiminden ticarileşmesi-pazarlanması kadar tüm aşamalarda adil ticaret ve tüketim şiarıyla çalışan bir dernek. Kısacası, ulusötesi tarımsal gıda şirketleri ve büyük dağıtım zincirleri tarafından gıda zincirinin mevcut kontrolüne karşı halkların gıda egemenliği hakkını savunuyor. Güney ülkelerindeki kadın, küçük üretici ve köylü örgütleriyle çalışıyor, onların kooperatifleşme projelerinin gelişim süreçlerine eşlik ediyor. Bu örgütlerin kendi geleceğini tayin hakkını her zaman güçlendirme arayışıyla, Ekvador, Küba, Dominik Cumhuriyeti, Bolivya ve Senegal’de ürün çeşitlendirme, yenilenebilir enerji, agro-ekolojik gelişim ve katılımcı süreçlere destek girişimlerinde çalışma yapıyor. XCS misyonunu, ekosistemin sömürüsünü ve yıkımını içeren mevcut ataerkil ve kapitalist sistemin karşısında başka bir dünyanın inşasına, halk özgürleşmesine ve siyasi mobilizasyona katkıda bulunmak olarak tanımlıyor ve özellikle başka bir üretim, ticaret ve tüketim biçiminin mümkün olduğuna işaret ediyor:
-Özerkliklerini artırmak için yoksul topluluklarda kalkınma işbirliği çalışmaları
-Diğer topluluklarla, parçası oldukları ekosistemin bütünüyle ve sonraki nesillerle geleceğe adilane bir şekilde karar verme
-Gıda egemenliği ve adil ticaret mücadelesinde kendi ülkemizin ve yoksul ülkelerin halkçı örgütleriyle ittifak ve ortak çalışma
-Adalet ve sürdürülebilirlik anlamında tüketim ve ticaret modelini dönüştürmek için bir toplumsal hareketin inşası
- Toplumsal dönüşüm hareketi ve bütün bunları güçlendiren alanların çerçevesinde alternatif ticaret ve dahi tüketimin oluşturulması.
CoopMercat
CoopMercat bir yerel gıda dağıtım mağazası. Katalonya’nın her yerinden üreticilerin veya kooperatiflerin ürünlerini kentsel bölgelerdeki tüketicilere sunduğu bir kooperatif. Şimdiye kadar, CoopMercat üreticilerinin uüzde 80'i Barselona metropolünde kendisine yer bulamamıştı. CoopMercat da üreticiden aracısız olarak aldığı ürünleri tüketiciye ulaştırıyor. Aracısızlık dışında iki kriter daha öne çıkıyor, ürünlerin tüketiciye mesafesi veya diğer bir ifadeyle ‘‘0 kilometre’’ ve ürünün niteliği. Ürünler tercih edilirken uzak mesafeden de yakındaki üreticiden alınabilecek ürün olmasına dikkat ediliyor. Şarap, zeytinyağı, reçel, pirinç gibi ihtiyaç ürünleri tercih ediliyor. Ancak CoopMercat’ı diğer kooperatiflerden farklı kılan mağazalarında zihinsel handikabı olan kişileri istihdam etmesidir. CoopMercat bu konuda yine Katalunya’da faaliyet gösteren bir kooperatif olan TallerEscola Barcelona (Barselona Okul Atölyesi) ortak çalışma yürütüyor. TEB zihinsel engelli insanların ihtiyaçlarını karşılamayı ve ailelerine destek sağlamayı amaçlayan, sosyal amaçlı, kâr amacı gütmeyen bir kooperatifler ağı. Özellikle zihinsel engellilere mesleki kazanımlar katmak ve onlara istihdam sağlamak rolünü üstleniyor.
Longo Mai Kooperatifi
Longo Mai, Almanya, Avusturya, İsviçre, Ukrayna, Kosta Rika ve Fransa'da üretim yapmakta olan bir kooperatiftir. Kendisini Mayıs 1968'in meyvesi olarak tanımlamaktadır. 1973 yılında kırsal bir topluluk olarak dayanışmacı, barışçıl ve demokratik bir Avrupa hayaliyle kurulmuştur. Kooperatif'in yönetim merkezi Basel'de bulunmaktadır. Sebze-meyve yetiştiriciliği, ormancılık, hayvancılık ve el sanatları alanlarında üretim sürdürmektedir. Her ne kadar temelde tarımsal üretim yapsa da kooperatifin radyo, gazete, haber ajansı, dergi gibi çeşitli yayın organları da bulunmaktadır. Üretilen her şey yerel pazarlarda satılabilmektedir. Ayrıca kooperatifler arasında ürün takasları gibi araçlarla ihtiyaçlar karşılanabilmektedir.
Vio.Me
''İşgal et, Diren, Üret'' sloganını benimseyen Vio.Me, Yunanistan’ın Selanik kentinde bulunan bir temizlik ürünleri kooperatifidir. Kooperatif 2013 yılında üretime başlamıştır. Kooperatif, bir inşaat materyalleri fabrikası olan Vio.Me'nin, maaşları ödenmeyen ve terk edilen üreticiler tarafından işgal edilmesiyle kurulmuştur. 2011'de maaşlar ödenemezken işçiler bir araya gelerek çalışmaya demokratik bir mekanizma ile devam etme kararı almışlardır. Doğrudan demokrasi ilkesini benimseyen işçiler, halen ekolojik, ekonomik, tehlikeli kimyasallar barındırmayan ev temizliği ürünleri üretmeyi sürdürmektedir. Herkesin eşit olduğu kooperatifte bir patron veya herhangi bir uzman bulunmamaktadır
VirusEditorial
VirusEditorial, yayıncılık alanında özyönetimle, patronsuz olarak faaliyet yürüten bir kooperatif. 1991 yılında yayınevi ve kitapçı olarak faaliyete başlayan bu kolektif yatay örgütlenme ve üye meclisinde demokratik karar alma mekanizmalarını işletiyor. Genellikle antikapitalizm, anarşizm, ekoloji gibi alternatif temalı yayınların basım ve dağıtımını yapıyorlar. Kendi yayınevi ve internet sitesindeki çoğu kitabın PDF versiyonuna ücretsiz ulaşılabiliyor. Çünkü kendi deyimleriyle sosyal eşitsizlikler kültürel içeriğe erişimde de eşitsizliklere dönüştüğü bir toplumda bilgi ve kültüre ücretsiz erişimi savunuyorlar. Ekonomik ve idari bağımsızlıklarını korurken bazı projelerin ekonomik açıdan daha maliyetli olması sebebiyle dayanışma üyelikleri mevcut. Yıllık minimum 50 Euro’ya ve 200 Euro’ya iki farklı Virus üyeliği sunuyorlar. Üyeler Virus’ten basılan kitapları ve Virüs’ün dağıtımını yaptığı diğer yayınevlerinden basılan kitapları indirimli alma imkânı elde ediyorlar. Böylece Virüs de dışarıya bağımlı olmadan projelerini sürdürebiliyor.
L’Apostrof İletişim Kooperatifi
XarxaD’economiaSolidària’nın (İktisadi Dayanışma Ağı) içinde yer alan bir iletişim kooperatifidir. Bu kooperatifin içerisinde tasarımcılar, gazeteciler, programcılar, editörler ve öğretmenlerden oluşan 13 kişilik bir ekip var. Yaratıcı, sosyal iletişim projelerinde ekip olarak yer alıyorlar. Yaklaşık 20 yıldır faaliyet gösteren kooperatif, karşılıklı destek, sorumluluk, demokrasi, eşitlik, eşitlik ve dayanışma gibi kooperatif ilkelerini uyguluyor. Mesai saatleri, ücret, iş kabulü, işçi sayısı vb. konulara ortak olarak karar veriliyor. Herkes eşit ücret alıyor, elde edilen kazancın bir kısmı kooperatif mücadelesine aktarılıyor. 2007 krizine girdiklerinde kooperatifin kasasında 100 bin Euro parası olduğu için bu bütçeden yararlanarak krizden kurtulmayı başarmışlar.
Coop57
Coop57 temel amacını ekonominin ve toplumun sosyal dönüşümüne katkıda bulunmak olarak niteleyen etik ve ortaklaşa finansal hizmet kooperatifidir. 1986’da EditorialBruguera adlı yayınevinin iflas etmesi ve Banco de CréditoIndustrial’in mülkiyetine geçmesi sonrasında çalışanlarının 10 yıllık mücadeleleri sonucunda aldıkları tazminatlardan oluşturdukları fonlarla ortaya çıkmış. Keza işçiler de kendileriyle yapılan dayanışmaya alternatif hareket ve örgütlere desteklerini sunarak karşılık vermiş, Sandinista Hareketi, Tarım İşçileri Sendikası gibi. Coop57’nin amacı sosyal ve dayanışma ekonomisi projelerinin finanse edilmesidir. Kooperatif özyönetime ve meclis kararlarına dayalı demokratik bir yapıda. Coop57’nin ilkeleri şunlar: Etik finans ilkeleri (katılım, verilen ödünç paranın doğru kullanımı, şeffalık vs.) kooperatif ilkeleri ( Gönüllü ve açık üyelik, üyelerin demokratik denetimi, üyelerin ekonomik katılımı, özerklik ve bağımsızlık, eğitim ve bilgilendirme, kooperatifler arası işbirliği, topluluğun çıkarı) sosyal dönüşüm için ödünç para verilmesi, demokrasi ve öz yönetim ve sosyal pazar, kolektif nitelik, güven, feminist bakış açısı, bölgeye dayalı dönüştürücü bir ekonomi ve şeffaflık.
NouvelleÉconomieFraternelle
1978 yılında Fransa’da toplumsal değeri olan projeleri finanse etmenin zorluğunu yaşayan 15 kişilik bir grup tarafından kurulan NouvelleÉconomieFraternelle (Yeni Kardeş Ekonomi) Derneği Fransa’da faaliyet gösteren bir etik-finans kooperatifi. Çevreye ve insanlığa saygılı bir topluma yönelik ekonomik dönüşüme katkı sunmak için ortaya çıkan dernek topladığı aidat bağış ve katkılarla oluşturulan fonların sosyal dönüşüm perspektifini taşıyan projeleri finanse edilmesi amacını taşıyor. NEF daha bilinçli bir para kullanımını teşvik eden misyonlarından birini sürdüren Kardeş Ekonomi Üniversitesi (UCEF) araştırma grubunun projesini destekliyor. Keza verilen seminerleri sayesinde, yeni ekonomik ve sosyal karşılıklı yardım biçimleri yaratmada paranın rolü hakkında farkındalıklar yaratıyor. 2013’te Kardeş Ekonomi Tohumları fonunu yaratarak bağış-katkıların toplanması için yasal bir statü elde ettiler. Dernek Burkino Faso’da meslek okulu inşaatından, sürdürülebilir tarım ve çiftçilerin eğitimi gibi farklı alanlarda 4-10 bin Euro arasında bağışta bulunmaktadır.
Mondragón İşçi Üretim Kooperatifi
İspanya İç savaşında ve faşist Franco rejiminde muhalif duruşu nedeniyle kamu hizmetlerinden eşit bir şekilde yararlanamayan Bask bölgesindeki Mondragón kasabasında yoksulluğun ve işsizliğin kol gezdiği ortamda bir Cizvit papazı olan Jose Maria Arizmendiarrieta ve meslek okulunda eğitim almış 29-32 yaşlarındaki 5 işçi tarafından 1956’da kurulan kooperatiftir. Arizmendiarrieta’nın kafasında ortak mülkiyete dayalı Katolik özgürleşme öğretisine uygun bir toplumsal yapı kurmak vardı. İlk önce ocak ve sobaların imal edildiği Ulgor Kooperatifi’ni kurdular. Arrasate-makine 1957’de Mondragón’a taşınmasıyla Ulgor kooperatifini bir elektronik bölümü yaratıldı. Bu iki kooperatif merkez alınarak, yeni kooperatifler de kuruldu. 1958’de kooperatif iştirakçileri Çalışma Bakanlığınca ne ücretli işçi ne patron sayıldıkları için sosyal güvenlik sisteminin dışında bırakıldılar. İşçilerin sosyal güvenlik haklarına erişebilmesi LagunAro kuruldu. Büyüyen kooperatifin harcamalarının ve yatırımlarının finanse edilmesi için 1959’da kooperatif tarafından “CajaLaboral Popular” (Emekçi Halkın Bankası) kuruldu. İspanya pazarı için devasa bir kooperatif birliği haline geldiğinde Mondragón 1966’da uluslararası pazara açıldı. Otomobil, beyaz eşya, endüstriyel ürünler, makineler gibi çok çeşitli alanlarda üretim yapan inşaat, sigorta, bankacılık, finans, bilişim alanında faaliyet gösteren Mondragón Bask bölgesinin en büyük, İspanya’nın 7 büyük şirketi konumunda. Mondragón’un 41 ülkede üretim iştirakleri ve genel müdürlükleri bulunurken ve 150'den fazla ülkede de satış yapmaktadır. Bünyesinde 264 şirket ve kooperatif 15 Ar-Ge merkezi ve Mondragon Üniversitesi bulunmaktadır, 81 bin 837 işçisiyle Mondragón geçen yıl 12.215 milyon Euro gelir elde etmiştir. Bu devasa kooperatifin çalışanlarının büyük bir bölümü katılım payı ile kooperatife dâhil olan işçi-ortak statüsünde, ancak sadece ücretli işçi olarak çalışanlar da mevcut. Buna ek olarak, kooperatifte en düşük ücret ile en yüksek ücret arasındaki fark, 4,5 -5 kat ve kimi durumlarda 9 kata kadar çıkıyor. Mondragón’un benimsediği 4 değer, işbirliği, katılım, sosyal sorumluluk ve inovasyon. Üç ilkeye diğer kooperatiflerden alışkın olsak da son ilke farklı bir bakış açısı sunuyor. Bu kooperatif sürekli yenilik, icat ve tasarımlarla dünyadaki teknolojik gelişimlere ayak uyduruyor ve değeri yüksek ürünler üreterek varlığını koruyabiliyor. Bünyesindeki kurumlarla her yıl 3 bin işçiye ve 10 bin öğrenciye dayanışma ekonomileri eğitimi veriyor, keza Mondragón’a üye her kooperatif vergiler sonrası net kârının yüzde 10’unu dayanışmaya, yüzde 45’ini araştırmaya ayırmak zorunda. Büyük krizlerden büyüyerek çıkan dünyanın en büyük işçi kooperatifi olarak Mondragón ne kapitalizmin sağlam bir dişlisi olarak görülüp bir kenara atılabilecek ne de patronsuz bir üretim yaptığı için antikapitalist olarak nitelenebilecek kadar farklı bir deneyim olarak ders çıkarılması gerekiyor.