Faşizm geri mi dönüyor?

Cihan Aksan
Jon Bailes

Bu metin ilk olarak State of Nature’da, çeşitli düşünürlerden tek bir soruya yanıtlar istenen aylık “Bir Soru” dizisinin parçası olarak yayınlandı. Bu ayki “Faşizm geri mi dönüyor?” sorusu ise Chiara Bottici, Neil Faulkner, Rose Sydney Parfitt, Tim Jacoby, Yannis Stavrakakis ve William I. Robinson gibi önde gelen düşünür ve akademisyenlerce yanıtlandı. Yanıtlar dunyadanceviri.wordpress.com için Serap Şen tarafından çevirildi.

‘Aslında hiç gitmemişti’
Chiara Bottici
(Toplumsal Araştırmalar Yeni Okulu ve Eugene Lang College’da (New York) felsefe doçent doktoru)

Aslında faşizm hiç gitmemişti. Faşizmden anladığımız, ideolojiye adını vermiş ve onu açıktan benimsemiş olan tarihi rejim ise, bundan, bu konseptin sadece İtalya’da 1922 ile 1943 arasında hüküm süren siyasi rejime uygulanabileceği sonucuna varmalıyız. Ancak bunu söylemek, laf kalabalığından ileri gitmez: “İtalyan faşist rejimi” eşittir “İtalyan faşist rejimi.” Yani “Tarih asla tekerrür etmez, dolayısıyla faşizm kategorisini bu bağlam dışında uygulamaya dönük her girişim başarısız olmaya yazgılıdır.” Bunu söylemek, tarihçiler için yerinde bir uyarı olabilir ama ya toplum ve siyaset teorisyenleri için? Faşizm konsepti, farklı iktidar biçimleri üzerine düşünüp bunları karşılaştırmanın sezgisel bir aracı olabilir mi?

Eğer faşizmden anladığımız, 1922-43 arası İtalya krallığında cisimleşen ve görünür hale gelen bir siyasi model ise, çok farklı bir sonuca ulaşırız. Bu iktidar biçimini karakterize eden özellikleri ele alalım: hiper milliyetçilik, ırkçılık, maçoluk, lider kültü, “çöküş ve yeni siyasal rejimde yeniden doğuş” miti, siyasi düşmanlara karşı şiddetin şu veya bu şekilde açıktan benimsenmesi ve devlet kültü. İşte o zaman bu iktidar biçiminin, 1943’te formel olarak ortadan kalkmasından sonra, farklı biçimlerde ve şekillerde, sadece Avrupa’da değil başka yerlerde de nasıl var olmaya devam ettiğini açık bir şekilde görebiliriz. Faşist partilerin nasıl varlığını sürdürdüğünü, faşist söylemlerin nasıl yayıldığını ve savaş sonrasında dünya çapında ortaya çıkan farklı rejimlerin, formel olarak faşizmi benimsemeksizin nasıl faşist özellikler sergilediğini görebiliriz.

Günümüze gelirsek, Trumpçılığın, temsili demokrasinin formel özelliklerine saygı, serbest piyasa ideolojisi ile popülist söylemin bir birleşimi ve bir yandan devletin aygıtlarına yoğun şekilde başvururken diğer yandan devleti eleştirme paradoksu gibi belirli hususiyetler ile birlikte, bir ideoloji olarak faşizmin neoliberal bir biçimini nasıl temsil ettiğini görebiliriz. Ancak aynı zamanda aşırı milliyetçilik, sistematik ırkçılık, maço-popülizm ve şiddetin örtük şekilde meşrulaştırılması gibi, faşizme mahsus özellikler de sergilemektedir. Toplamda, faşizmi, modern iktidarın bir eğilimi ve onun devlet egemenliği mantığını ise, Karstik bir nehir gibi, formel kurumların altından akan ama ne zaman bir açıklık bulsa daima en yıkıcı formunda patlak veren bir eğilim olarak değerlendirmeliyiz.

‘Sağın çözümü yok; alternatif üretmeliyiz’
Neil Faulkner
(Tarihçi, arkeolog ve siyasal düşünür)

Faşizm geri dönüyor mu? Belki de. Ama tarih determinist bir şekilde ilerlemez. Önümüze yapılması gereken bir dizi tercih koyarak gelişir.

Ancak 1930’ların bu filminin ağır çekimde yeniden gösterimde olduğu da doğru görünüyor. Ekonomik durgunluk, artan toplumsal çürüme, uluslararası düzende bir kırılma, artan silahlanma ve savaş harcamaları ve eli kulağında bir iklim felaketi ile belki de 1930’larınkinden daha zorlu bir dünya kapitalist krizi ile yüz yüzeyiz.

Siyaset ve iş dünyası elitlerinin insanlığı ve gezegeni bekleyen büyük sorunların hiçbirine bir çözümü yok. Parlamenter demokrasilerin altı büyük şirketlerin gücü tarafından oyulmuş durumda. Diğer yerlerde ise iktidarda otoriter milliyetçi rejimler var. Faşist örgütlenmeler seçimlerde giderek daha çok zemin kazanıyor.

Emek hareketleri – sendikalar ve kitlesel sosyalist partiler – 35 yıllık neoliberalizm sürecinde zayıfladılar. Krizin sillesini yiyen çoğu çalışan insan, kolektif mücadeleyle direnebilmelerini sağlayacak etkili mekanizmaların yokluğunu çekiyor. Toplumsal yaşam atomizasyon, yabancılaşma ve ümitsizlik ile karakterize oluyor. Bu, milliyetçilik, ırkçılık, faşizm ve savaş için verimli bir zemin yaratıyor.

Sağın hiçbir çözümü, önerecek hiçbir şeyi yok. Siyasetlerinin özü bu nedenle işçi sınıfını birbirine düşürmekten, kadınları, yoksulları, engellileri, etnik azınlıkları, Müslümanları, LGBT bireyleri, göçmenleri, mültecileri vb. günah keçisi yapmaktan ibaret. Farklı yerlerde farklı biçimler alıyorlar. ABD’de Trump. İngiltere’de Brexit. Fransa’da Le Pen. Almanya’da AfD. Ama mesajın özü aynı. Ve silahlı çetelerin sendikaları, solu ve azınlıkları bastırmaya dönük şiddeti ve baskısı ile bunun topyekûn faşizme dönme potansiyeli var.

Ancak faşizm 1920’lerde ve 1930’larda durdurulabildi ve bugün de durdurulabilir. Her şey ne yaptığımıza bağlı. Görev son derece zorlu: nesillerdir süren finansallaşmayı, özelleştirmeyi, kemer sıkma politikalarını ve çalışan insanlara çektirilen eziyeti geri püskürtecek radikal bir ekonomik ve toplumsal değişim programından daha azı değil ihtiyacımız olan.

Faşistleri durdurmak için, sıradan çalışan insanlardan oluşan kitlelere alternatifin mümkün olduğunu göstermemiz gerekiyor: eğer birleşip örgütlenir ve direnirsek, şu an toplumun refahını en tepeye emen süper zengin rantiye sınıfın grotesk açgözlülüğüne karşı durabiliriz ve toplumu eşitlik, demokrasi, barış ve sürdürülebilirlik temelinde yeniden kurabiliriz.

‘Kapitalistler faşistleri hep destekledi’
Tim Jacoby
(Manchester Üniversitesi Küresel Kalkınma Enstitüsü’nde profesör)

Faşizm geri dönüyor değil çünkü hiç gitmedi. Bazı nominalist tarihçilerin düşündüğünün aksine, 1920’lerde başlayıp 1945’te de bitmedi. Faşizm cansız bir şey değil, canlı ve selametle yoluna devam ediyor.

Birleşik Devletler’in 1947 tarihli JCS 1779 sayılı direktifi, Nazileri ayıklamaya yönelik tedbirlerle görevinden uzaklaştırılmış olan Almanların yüzde 90’dan fazlasının görevine iade edilmesini sağladı. Buna 1951’de Arjantin’e kaçmış olan Hauptsturmführer Klaus Barbie de dahil. İtalya’da Komünist Parti’nin gücü konusundaki kaygılar CIA’in sabit fikirli faşistlerle dolu Hıristiyan Demokrat Parti’ye 10 milyon dolar akıtmasına neden oldu. Yunanistan’da 1949’da komünist ayaklanmayı bastırmak için eski Nazi casuslarla çalışmış olan Birleşik Devletler, Marshall Planı’nı Salazar Portekiz’ini içerecek şekilde genişletti ve Franco rejimi ile ilişkileri normalleştirdi ki bunun sonucu olan 1953 Madrid Paktı, rejim tarafından haklılığına kanıt olarak gösterildi.
2005-13 genel seçimlerinde 500.000 ila 750.000 oy alan Almanya’nın Nationaldemokratische Partei Deutschlands partisi, 1946’da General der Flieger Alexander Andrae tarafından kurulan Deutsche Reichspartei’nin doğrudan devamcısıydı.

İspanya’da Democracia Nacional, Franco’nun sığınma verdiği ve sonrasında Belçika’nın sınır dışı etme girişimlerini engellediği Walloon Schutzstaffel’in eski komutanı Standartenführer Léon Degrelle’yi içeren Círculo Español de Amigos de Europa’dan doğdu. Degrelle’nin yakın arkadaşı Jean-Marie Le Pen, 1972’de Ulusal Cephe’yi (Front National) kurdu ve 2002 Fransa seçimlerinde beş milyon oy aldı.

Birleşik Devletler’de Ku Klux Klan, 1920’lerde tahminen 4 milyon civarı üyeye ulaşmıştı (bu onu dünya tarihinin en büyük sivil toplum örgütlerinden biri yapıyor). Bu durum, Avrupa faşizminin askeri yenilgisinden sonra da değişmedi. KKK, Amerikan Nazi Partisi (1959’da kuruldu) ile ve Birleşik Krallık’taki, Britanya Faşistler Birliği’nin eski bir üyesi olan Colin Jordan’ın ve Britanya Ulusal Partisi’nin lideri olacak John Tyndall’in (ki 1995’te partiye Nick Griffin’i getirmiştir) öncülük ettiği Milliyetçi Toplumcu Hareket gibi gruplarla bağlar kurdu. Bu trans-Atlantik işbirliğinin arkasındaki kilit figür, Harold Covington’dı (katil Dylann Roof, 2015 Charleston katliamında* onun etkisinin rol oynadığını belirtmişti).

‘Faşizm sistemin DNA’sında var’
Rose Sydney Parfitt
(Kent Hukuk Okulu’nda hukuk okutmanı ve Melbourne Hukuk Okulu Avustralya Araştırma Konseyi’nde araştırma görevlisi)

Faşizmin geri döndüğüne şüphe yok bence. Açık ki faşizmin dili, sembolleri ve mantığı bugün 1940’lardan bu yana en açık haliyle kullanılıyor. Ancak bu, faşizmin bundan önce gitmiş olduğu ya da – bir zamanlar Avrupalı, şimdi ise küresel hukuk düzenimiz bağlamında – faşizmin özünün başından beri bizimle olmadığı anlamına gelmiyor.

Bir hukuk insanından, faşizmin şu an güvence gördüğümüz ve kanıksadığımız normatif sistemin DNA’sında yer alıyor olabileceği önermesini duymak ters gelebilir. Ne de olsa hukuk, eşit haklara ve saldırmamaya olan vurgusu ile, Nazi Almanya’sında, Faşist İtalya’da ve müttefiklerinde sistematik olarak ihlal edildi ve genellikle aşırı sağ yükseliş karşısında en önemli silahımız olarak görülüyor. Ancak unutmamalıyız ki, [faşizmin yükseldiği] iki savaş arası dönem öyle kendiliğinden ortaya çıkmadı. Tam aksine, faşizm, zalim genişlemeciliği ve Sosyal Darwinci mantığı ile (ki o zamanlar tamamen “yasal”dı), 500 yıllık Avrupa sömürgeciliğinde vardı ve sonrasında kendine [Avrupa’ya] döndü.

‘Psiko-sosyal yaklaşım çok önemli…’
Yannis Stavrakakis
(Selanik Aristotle Üniversitesi’nde Siyasal Söylem Analizi profesörü)

Faşizmin bir geri dönüş yaptığı söylenebilir. Dünyada faşist veya neo-Nazi güçlerin parlamentolara girdiği ve az ya da çok meşru bir siyasal seçenek olarak ortaya çıktığı yerler var. Krizin pençesindeki Yunanistan’da Altın Şafak’ın yükselişi örneğin. Ancak bu illa ki liberal demokrasinin şu anda bu geri dönüş yüzünden 1930’lardaki gibi bir ölüm kalım tehlikesi içinde olduğu anlamına gelmiyor. Özellikle de, üç kritik meseleyi iyi anlamalıyız:

»Kavramsal netlik meselesi son derece önemli. Bugün, beğenmediğimiz neredeyse her şey “faşizm” ilan ediliyor – faşizm, popülizm, otoriterlik vb. arasındaki kavram karmaşası bu yüzden. Donald Trump fenomeninin nasıl ele alındığı bir örnek.
»Faşizmden daha da sıkıntılı olan şey, daha ılımlı siyasal güçlerin, onun ana mesajlarını ve kinayelerini benimseyerek faşizmi ele alma şekli, yani faşizmin “ana-akımlaştırılması” veya “normalleştirilmesi” gibi görünüyor. Bu fikirler çoğumuza son derece çekici gelebilir, bu yüzden potansiyel olarak hepimizde mevcut bir “otoriter kişilik,” “içsel faşizm” meselesi, dolayısıyla da bu fenomeni incelemeye yönelik psiko-sosyal bir yaklaşımın önemi bir kez daha kendini ortaya koyuyor.

»Son olarak, faşizmin geri dönüşünün ve giderek artan çağdaş psiko-sosyal çekiciliğinin esas sebebinin başka bir yerde yatıyor olabileceği dikkatimizden kaçmamalı: Neoliberalizmin saltanatı ve sosyal demokrasinin, artan eşitsizliklerle yüz yüze ve toplumsal ve ekonomik mobilitede aşağı doğru bir girdaba kapılmış olan nüfusun geniş kesimlerine gerçek bir umut sunabilme konusundaki acınası başarısızlığı.

‘Bir yol ayrımındayız’
William I. Robinson
(Santa Barbara’daki California Üniversitesi’nde Sosyoloji, Küresel Çalışmalar ve Latin Amerika Çalışmaları profesörü)

Faşizm, ister klasik yirminci yüzyıl formunda, isterse yirmi birinci yüzyıl neo-faşizminin olası varyantları formunda olsun, kapitalist krize verilen belirli bir yanıttır. Küresel kapitalizm 2008 Büyük Resesyonu ile derin bir yapısal krize girdi, 1930’dan beri en kötü kriz. ABD’de Trumpçılık, İngiltere’de Brexit, Avrupa çapında ve dünya genelinde (İsrail, Türkiye, Filipinler, Hindistan ve diğer yerler gibi) neo-faşist ve otoriter partilerin ve hareketlerin artan etkisi, küresel kapitalizmin krizine aşırı sağ bir yanıt arz ediyor.

Yirmi birinci yüzyılın faşist projeleri, Kuzey Yarımküre’deki beyaz işçiler ve Güney Yarımküre’deki orta tabakalar gibi, kapitalist küreselleşme nedeniyle şiddetlenen bir güvencesizlik ve aşağı mobilite tehdidi altında bulunan küresel işçi sınıfının tarihsel olarak ayrıcalıklı kesimleri arasında bir kitle tabanı örgütleme peşinde. Faşizm, akut kapitalist kriz döneminde, kitlesel korku ve endişeyi ABD ve Avrupa’da—göçmen işçiler, Müslümanlar ve mülteciler gibi—günah keçisi haline getirilen topluluklara yönlendiren psikososyal mekanizmalara dayanıyor. Aşırı sağ güçler bunu, yabancı düşmanlığına dayanan bir söylem repertuvarı, ırk/kültür üstünlüğü içeren gizemli ideolojiler, idealize ve uydurma bir tarih anlatısı ve savaşı, toplumsal şiddeti ve tahakkümü adeta kutsayan militarist ve erkekçi bir kültür üzerinden yapıyor.

Ancak faşizm kaçınılmaz değil. Bir yol ayrımındayız ve faşizme kayıp kaymayacağımız kitlesel ve siyasal mücadelelerin önümüzdeki ay ve yıllarda nasıl gelişeceğine bağlı.

*Dylann Roof adlı beyaz üstünlükçü ırkçı, Afro-Amerikalılar için tarihi öneme sahip Emanuel Afrikan Metodist Episkopal Kilisesi’ni silahla bastı, 9 Afro-Amerikalıyı öldürdü.