Garanti yükünün maliyeti 100 milyar doları geçiyor

Hazırlayan: İbrahim EKİNCİ

Tablo, kamu-özel-işbirliği (KÖİ) projelerinden, rakamları kısmen belli olan, garanti yükünü tahmin için az çok hesap yapılması mümkün 8’ini kapsıyor. Bu projelerde garanti yükü 100 milyar doların üzerinde gözükmektedir. Bu rakamların neye dayandıkları, nasıl hesaplandıklarını dizinin her bölümünde, kendi sayfalarında verdik. Rakamlara yüzde 100 kesinlikle bakılmamalı. Yeni bilgilere ulaşılıyor, yeni rakamlar öğreniliyor. Garantiler döviz cinsi olduğu için kur değiştikçe TL cinsinden yükü değişiyor. Ancak konu üzerinde çalışan iktisatçıların, gazetecilerin telaffuz etikleri, buldukları dolar cinsi rakamlarla yakın sonuçlara ulaştık. 8 projenin dışında kalan, tabloda yer almayanların verileri daha eksik veya henüz yeni açılmaları nedeniyle gerçekleşme rakamları belli değil. Bunlar hakkında diğer projelere kıyasla kaba tahminde bulunabildik. 140 milyar dolar civarında bir garanti yükünden söz etmek mümkün. Bu belki biraz daha fazla da olabilir. AKP, Kanal İstanbul’da da bu modeli uygulamaya kalkarsa rakamlar çok daha yükselecektir.

1- ÇANAKKALE KÖPRÜSÜ'NDE 2 MİLYAR AVRODAN FAZLA GARANTİ YÜKÜ OLUŞABİLİR: 1915 Çanakkale Köprüsü ve Otoyolu Projesi’nin müteahhidi Limak, Yapı Merkezi, Güney Koreli Daelim ve SK E&C konsorsiyumudur. İhalesi 26 Ocak 2017’de yapıldı. Sözleşme süresi 16 yıl 2 ay 12 gün. Yatırım tutarı 10,3 milyar TL. İhale tarihinde avro cinsinden verilen rakam 3,1 milyar. Proje, Malkara ile Çanakkale arasında 1915 Çanakkale Köprüsü’nü de içeren 88 kilometre otoyol ve 13 kilometre bağlantı yolundan oluşuyor. 324 kilometrelik Kınalı-Tekirdağ-Çanakkale-Savaştepe Otoyolu Projesi’nin bir parçasıdır. 18 Mart 2022’de açılması planlanıyor.

Araç garantisi günlük 45 bin. Halen feribotlarla günlük 12 bin civarında araç geçiyor. Köprü açılışından sonra günlük geçiş 15 bin olarak alınsa dahi, yine günlük 30 bin eksik geçiş için garanti yükü oluşabilir. Bu da kaba bir hesapla (günlük 30.000 eksik geçiş X 15 avro=450 bin avro x 365 = 164 milyon avro X 16 yıl işletme süresi = ) 2,6 milyar avro yük oluşturabilir. Günlük geçiş 20 bini bulabilirse 2,2 milyar avro garanti yükü oluşturabilir.

2- KUZEY MARMARA’DA YILLIK GARANTİ 650 MİLYON DOLARI BULUYOR: Bu proje iki kesimden oluşuyor. Avrupa Yakası bölümü 80,2 km. Kalan kısımları da tamamlanarak Mart 2020’de devreye girdi. İhalesi, 4 Mayıs 2016’da yapıldı. 10 Haziran 2016’da sözleşmesi imzalandı. Yatırım bedeli yaklaşık 1,2 milyar dolar. 3 yıl yatırım süresi bulunan projenin işletme süresi 6 yıl 9 ay 12 gün. Müteahhit şirket bu bölümde Kolin-Kalyon-Hasen OGG’dir.
Asya Yakası’ndaki (Kurtköy-Akyazı) bölümünde yol uzunluğu 170,2 km. İhalesi, 4 Mayıs 2016’da yapıldı. 1 Temmuz 2016’da sözleşmesi imzalandı. Yatırım bedeli 2 milyar dolar. 3 yıl yatırım süreli projede işletme süresi 6 yıl 9 ay 12 gün. Tüm kesimleri 2020’de tamamlandı. Müteahhit şirketi Limak-Cengiz OGG’dir. Her ikisinde de garantileri, “kilometre başına geçiş ücreti” şeklindedir.

Her iki kesim için öngörülen ücretler, ihale tarihi dolar kuru ortalamasından hesaplandığında km başına 0.053 $ ücret öngörüldüğü anlaşılıyor. İzleyen yıllar için enflasyon ve kur düzeltmeleri ile ilgili formülün ne olduğunu bilmiyoruz. İki kesim toplamı 250 km. YSS bağlantılı olduğu için aynı sayıda araç garantisi (günlük 135 bin) varsayımla kaba bir hesap yapıldığında yılda 650 milyon dolar, işletme süresi boyunca 4,4 milyar dolar toplam garanti yükü rakamına ulaşılıyor. Tam açılışı 2021’de gerçekleştiği için 1 yıllık gerçekleşme rakamları da bu yıldan sonra belli olacaktır. Kullanıcıların paylaştığı bilgiye göre geçiş sayısı çok düşük düzeyde. Yüzde 50 gerçekleşme alarak baktığımızda bile 2 milyar doların üzerinde bir garanti yükü muhtemel gözüküyor.

3- MENEMEN–ÇANDARLI’DA DA GARANTİ ÖDENİYOR: 56 km otoyol ve 40 km bağlantı yolları almak üzere toplam 96 km. İhalesi, 15 Şubat 2017’de gerçekleşti, 4 Nisan 2017’de sözleşmesi imzalandı. Yatırım bedeli yaklaşık 468 milyon dolar. 3 yıl yatırım süresi bulunan projenin işletme süresi 8 yıl 10 ay 11 gün. Müteahhitleri IC Holding ve Kalyon.

22 Şubat 2020’de açıldı. Günlük 35 bin araç geçiş garantisi var. Menemen-Çandarlı arasında otolar için 33.50 TL (4 dolar) geçiş ücreti alınıyor. Olcay Aydilek’in haberine göre Aralık 2020’de bu yol için devlet şirkete 170-175 milyon lira garanti ödemesi yaptı. Devlet bu projelerde ücret ayarlamasını genellikle ocak aylarında yapıyor. 170 milyon liralık ödeme 2 Ocak 2020 kuruyla 28,6 milyon dolarlık ödeme demek. Bu da 4 TL ücretten yıllık 7 milyon civarında eksik geçiş olduğunu ortaya koyuyor. Garanti 12 milyon 775’tir. Tablo böyle devam eder de geçiş sayıları bu düzeyde seyrederse devletin 200-250 milyon dolar civarında bir garanti ödemesi gerekecektir.

4- ANKARA–NİĞDE OTOYOLU’NDA HEM GARANTİ HEM İNDİRİM FARKI ÖDENECEK: 332 km uzunluğunda. İhalesi, 14 Nisan 2017’de gerçekleşti. Müteahhidi ERG-Seza İnşaat’tır. Yatırım bedeli 1.4 milyar dolar. 3 yıl yatırım süresi bulunan projenin işletme süresi 15 yıl 4 ay. Aralık 2020’de tüm etapları açıldı. 7-8 aydır faaliyette. Yolun üç bölümünde farklı garantiler var. Araç geçiş sayısı garanti-gerçekleşme oranı yıl sonunda anlaşılabilecek. Prof. Dr. Uğur Emek, bu yolda araç başına km’de 5 avro cent gelir garantisi verildiğini, kısmı kabul ile erken açılmalardan şirkete ayrıca 2019’da 36 milyon 267 bin dolar, 2021’de 80 milyon 739 bin dolar önden yüklemeli gelir garantisi sağlandığını yazdı.

Otomobil ücreti halen 115,5 TL. Üstelik bu rakam indirimli. (Erdoğan, ücretlerde yüzde 20-40 indirim uygulanacağını açıklamış, 17 Temmuz itibariyle de uygulama başlamıştı.) Otolar için indirimsiz fiyat 144 liraya geliyor. Haliyle bu indirimin faturası da Osmangazi’de olduğu gibi devletin bütçesinden ödenecek. Prof. Emek, buradan 670,5 milyon liralık bir yük hesabı yaptı. Bu fiyatlarla yolun yoğun kullanımını beklemek hayaldir. İndirimin nedeni de bu. Devlet bu projede yüklü bir garanti altına girmiştir.

5- ÇUKUROVA, ŞAKİR PAŞA’YI ÇÖPE ATIYOR: Çukurova Havalimanı, İstanbul Havalimanı’nın AHL’yi çöpe atması gibi çalışır durumdaki Şakir Paşa’yı çöpe atacak. Dahası Şakir Paşa, 5 milyon kapasiteyi tam kullanamıyorken, yeni limanda önce 8, ikinci etapta 12 milyonluk kapasite kurulacak.

2011’deki ilk ihaleyi 357 milyon avro’ya alan Koçoğlu İnşaat, yapamadı. Hükümet projeyi alt yapı-üst yapı şeklinde ikiye bölerek 16 Mart 2020’de yeniden ihaleye çıktı. 2 grup girdi. Cengiz-Limak-Kalyon grubu ile Günbeton-Terminal Yapı. İhaleyi Günbeton-Terminal ortaklığı aldı. Ne olduysa, nasıl olduysa anlaşılamadı, ihale sonrası “şaşırtıcı” gelişmeler yaşandı. İhaleden 12 gün sonra bakan görevden alındı. Yeni bakan ihaleyi iptal etti. Niye etti? Açıklaması yok. Ya da var! Son ihaleyi Favori AŞ-Yako Tekstil Ortak Girişimi kazandı. Ortaklar, DHMİ’ye 297 milyon 100 bin avro, artı KDV ödemeyi taahhüt etti.

Havalimanının üstyapı tesislerini yapacaklar, YİD modeli ile işletip devredecekler. İşletme süresi 25 yıl. Ortaklar 155 milyon avro yatırım yapacak. İhale ile ilgili açıklamada şöyle denildi: “İhaleyi alan şirkete işletme süresinin ilk 12 yılıyla sınırlı olmak kaydıyla, ilk işletme yılında 2 milyon 353 bin 787 iç hat giden yolcu, 347 bin 374 dış hat giden yolcu sayısı garanti edildi. Taahhüt edilen yolcu sayısı üzerinden yapılacak garanti ödemeleri, belirtilen yolcu sayılarının altında bir gerçekleşme olduğu takdirde ödenecek tutardır.”

40 kilometre ötesindeki Şakir Paşa, 5 milyon yolcu kapasitesini dolduramıyorken, 8 milyon yolcu kapasitesi kurdurmak, her yıl, yüzlerce milyon dolar garanti ödemeyi garanti etmez mi? Liman inşaat sürecinde.

6- AYDIN–DENİZLİ OTOYOLU: 140 kilometresi otoyol, 23 kilometresi de bağlantı yolu olmak üzere toplam 163 km uzunluğunda. Müteahhidi Fernas İnşaat. Bakan Karaismailoğlu’nun açıklamalarına göre maliyet, işletme süresi şöyledir: “Yatırım maliyeti 699 milyon avrodur. Tabii bunun üzerine bakım, işletme maliyeti, 3 yıl yapım, 17 yıl işletmedeki bakım, işletme maliyeti 561 milyon avro’dur. Finans maliyetini koyduğunuz zaman -sonuçta uluslararası finans kullanılıyor- 17 yılda 482 milyon avro’dur. 1 milyar 813 milyon avro maliyeti olan bir işin ihale bedeli de 1 milyar 549 milyon avro’dur. Bu da 3 yıl yapım, 17 yıl işletmeden sonra tamamen kamuya sağlam bir şekilde devredilecektir.”

Bu projede km’de 5 avro cent garanti var. Gazeteci Çiğdem Toker de araç sayıları bakımından garantiler hakkında şunları yazdı:

1.Kesim: Aydın-Kuyucak (uzunluk 65 km) için çift yönde 35 bin otomobil eşdeğer gün. Yani yıllık 12 milyon 775 bin adet otomobil. Garanti tutarı 41 milyon 518 bin avro.

2.Kesim: Kuyucak-Denizli (uzunluk 85 km.) için 32 bin otomobil eşdeğer/gün. Yani yıllık 11 milyon 680 bin. Garanti tutarı: 49 milyon 640 bin avro. Toplam 91 milyon 158 bin avro.

Proje bittiğinde yolda garanti-gerçekleşme oranları da belli olacak.

7- ALIM GARANTİLİ YEKDEM’E DÜZELTME GELDİ: Enerji piyasasında nükleer dışında başka büyük kamusal yükümlülükler de var. 2011 yılında kurulan “Yenilenebilir Enerji Destekleme Mekanizması”nın (YEKDEM) amacı yenilenebilir enerjiyi desteklemekti. Bu kapsamdaki santrallerde 10 yıl (yerli malzemeyle kurulursa, artı 5 yıl) alım garantisi var. Bu garanti 2020 yılında HES’ler için 7,3 cent/ kWh (62 kuruş), JES’lerde 10,5 cent/kWh (89 kuruş), biyokütle ve GES’lerde 13,3 cent/kWh (113 kuruş) olarak uygulanıyordu.

2020 yılı 3’üncü dönemi için konutlarda elektriğin 1 kWh’ının 38 kuruş (Vergi ve diğer hizmet bedelleriyle 71 kuruş) olduğu dikkate alındığında YEKDEM’le alınan elektriğe iki üç katı fiyat ödeniyordu.

Güneş, rüzgâr enerjisinin teşvik edilmesi makul ancak devletin, yerli kaynaktan üretilen ve içerde satılan elektriğin üretimine neden döviz cinsi garanti verdiğinin cevabı yok. Kur yukarı gittikçe devletin faturası da yukarı gidiyor. Haliyle şirketler de bu alana yatırımda yarış içinde. 2011’de mekanizma kurulduğunda yararlanabilir santral sayısı 21’di. 9 yılda yarısı HES, 818’e çıktı. Elektrik Mühendisleri Odası Yönetim Kurulu üyesi Mehmet Özdağ’ın yaptığı hesaplamalara göre ilk 8 aydaki 38 milyarı bulan YEKDEM ödemeleri, 2020 sonu itibariyle 50 milyar lirayı (7,5 lira kurdan 6,6 milyar doları) bulacak. Bu konu ile ilgili son haber, YEKDEM’de fahiş fiyatlar indirildi. 2021 yılında ne kadarlık bir yük oluşacağı yıl sonunda belli olacak.

Avrasya Tüneli ve İstanbul Havalimanı sütunlarında eksi rakamlar garanti ödemelerini, artı rakamlar devlet gelirini ifade ediyor. // Zafer Havalimanı ile İstanbul Havalimanı garanti ödemeleri euro cinsinden yapılmaktadır. Tabloda 1.18 pariteden dolara çevrilmiştir. Kendi bölümlerindeki rakamlar eurodur. // Tablo, garanti gelir - giderine odaklandığı için, İST’in kira geliri düşülmemiştir. Bu limandan devlet 22 milyar euro kira alacaktır. // İzmir otoyolu sütununda, alt satırdaki 135.5 milyon dolar, bu hattaki erken açılma dönemlerinde oluşan garanti yükünü ifade ediyor. // Kurdaki hareketlilik, yükün TL cinsinden ifadesini değiştiriyor.