‘Güdümlü’ rant projeleri

NURCAN GÖKDEMİR @nurcangokdemir
nurcangokdemir@birgun.net

Hükümetin seçim rüşveti olarak kullandığı enstrümanlardan biri olan, son olarak da 23 Doğu ve Güneydoğu ilinde yeniden sahaya sürdüğü cazibe merkezleri projesinin en önemli ayaklarından “güdümlü” proje desteklerinin partizanca kullanımı Sayıştay raporuyla gözler önüne serildi.

Sayıştay denetçilerinin 2016 yılında 417,9 milyon liralık kaynak aktaran Kalkınma Ajansları’nın Genel Denetim Raporu TBMM’ye sunuldu. Kamunun bölgesel gelişmeyi hızlandırmak amacıyla doğrudan destek sağladığı güdümlü projelerin kullanmındaki usulsüzlüklerin gözler önüne serildiği rapora göre 2011 yılında yapılan yönetmelik değişikliği kötü kullanımı hızlandırdı.

Raporda yer alan tespitler ana başlıkları ile şöyle:

Proje destekleri sınırlandırıldı

Proje desteği verilecek alanlar 2008 yılındaki yönetmelikte daha belirgin iken 2011 yılında yapılan değişiklikten sonra “konusu ve koşulları ajans öncülüğünde ve yönlendirmesinde belirlenen özel nitelikli model projeler” olarak tanımlandı. Böylelikle ajanslara daha geniş bir hareket alanı tanındı ve esas olarak projelerden elde edilebilecek amaçlara odaklanıldı.

Yönetmelikle destek miktarı Bakanlık tarafından belirlenen limitlerin altında kalan projeler Ajans Yönetim Kurulu, üzerindekiler ise Kalkınma Bakanlığı onayı ile yürürlüğe girmeye başladı. Denetimlerde, destek miktarlarının, genel olarak Bakanlık tarafından tespit edilen limitlerin altında kaldığı ve dolayısıyla fizibilite raporlarının Bakanlığa gönderilmeyerek, projelerin sadece Yönetim Kurulları tarafından onaylandığı görüldü.

Ajansların kurulduğu tarihten bu yana onaylanan 66 projeden 28’inin laboratuvar, test merkezi ya da bunlarla uzantılı olduğu tespit edildi. Hazırlık ve onay aşamaları devam eden proje konularının büyük çoğunluğunun da bu şekilde olduğu, yüzde11’inin de fuar ve kongre merkezi konularında kümelendiği belirlendi. Bu durumun birbirine yakın mesafelerde benzer faaliyetlerde bulunan laboratuvar ve test merkezlerinin kurulması, aynı cihaz ve ekipmanların yüksek maliyetlerle ithal edilmesi, fuar kongre merkezi potansiyeli olup olmadığı tam olarak bilinmeyen şehirlere yapılan merkezlerin ise atıl kalma riski gündeme gelebilecek.

Hazırlık süreci ve sürelerine uyulmadı

Projelerin büyük bir bölümünde başlangıç ve ön mutabakat toplantılarının süresinde veya hiç yapılmadığı, ön çalışma raporunun süresinde veya hiç düzenlenmediği, proje başvurularının süresi içerisinde yapılmadığı görüldü. O nedenle de uygulama aşamasında öngörülebilecek sorunlardan kaynaklı gecikmelerin ve süre uzatımlarının olduğu tespit edildi..

Kaynakların etkili ve verimli kullanılması açısından desteklenecek projelerin ön hazırlıklarının, sıradan prosedür algısıyla değil, projedeki muhtemel riskleri öngörecek tarzda yapılması gerekmektedir.

Sözleşmeler zamanında imzalanmadı

İncelenen Güdümlü Proje Desteklerinin bir kısmında sözleşme imzalama sürelerinin 20 iş günü olarak uygulandığı, bazı destek sözleşmelerinin ise 20 iş günlük süre içerisinde de imzalanmamasına rağmen destek kararının iptal edilmediği görüldü. Gerek proje uygulayıcısı, gerekse ortaklarının proje ciddiyeti algısında olumsuz kanaatler doğurmaması açısından uygulama aşamasına geçişin ilk adımı olan sözleşme imzalama aşamasının mevzuatın öngördüğü süre içerisinde gerçekleştirilmesi gerekmektedir.

Kamu yararı olmayan projelere destek

Projeler; özel sektör işletmeciliğini teşvike yönelik, bölgedeki girişimcilik ve yenilikçilik kapasitesini geliştirecek özel nitelikteki projeler olarak düzenlenmiştir. Dolayısıyla kâr amacı güden kuruluşların, ortak amaca hizmet etmeyen ve yenilikçi tarafı bulunmayan veya mahalli idarelerin rutin faaliyetlerinin desteklenmesi mümkün görünmemektedir.

Denetimlerde tespit edilen kriterlere uygun olmayan bazı projeler şöyle sıralandı:

“Organik Zeytinle Gelen Sağlık, Mardin 1. Cadde Yayalaştırma, Toplu Taşıma Ve İyileştirme Projesi, Bayburt Belediyesi Kesimhane yapımı işi, Karaman Turizm Bilgi Merkezi, Yeşilırmak Kauçuk Bendi, Tokat Tarihi Meydan Çarşısının Turizm Cazibe Alanına Dönüştürülmesi, Kars İlindeki Evliya Camii, Ulu Camii, Kümbet Camii ve Beylerbeyi Sarayı Aydınlatma ve Çevre Düzenlemesi işi, Kırkpınar Alanı Rekreasyon Projesi.”

Ruhsat süreçleri tamamlanmayan projelere destek

Projeler incelendiğinde, tamamına yakınının inşaat ve yapı faaliyeti içerdiği görülmektedir. Projelerden inşaat faaliyeti içerenlerin uygulamasında izin ile ilgili herhangi bir engel bulunmaması gerekmekte, buna yapı ruhsatiyesi de dahildir. Buna göre, desteklenecek projede, önce yapı ruhsatiyesinin aranması, aksi halde hiç destek kapsamına alınmaması gerekmektedir.

“Kültür Varlıkları”, “Tabiat Varlıkları”, “Sit, “Koruma Alanı”,”Özel Çevre Koruma Bölgesi”, “Orman Alanı” niteliğindeki alanların farklı ruhsat süreçleri bulunmakta,kamuya ait herhangi bir alanda yapı ruhsatiyesi alınmadan önce alanın korunması gerekli olup olmadığı araştırılmalı ve korunması gerekli ise izinlerin alınması gerekmektedir. Projelerden bir kısmında ruhsat olmadan inşaata başlandığı, projenin başvuru aşamasında alınmış ya da başvurusu yapılmış olması gereken izinlerin hiç alınmadığı ya da inşaat başladıktan sonra yapıldığı tespit edilmiştir. İzin alınmadan inşaatına başlanan yapının yıkılması, izinlere sahip olmayan başvuruların hiç değerlendirmeye alınmaması gerekmektedir.

Projelerde süre uzatılıyor

Mevzuatta süre uzatımı 6 ay ile ve doğal afet gibi zorunlu durumlarla sınırlandırılmıştır. İncelemeler sonucunda; 66 güdümlü projeden 2’sinin sözleşmesinin feshedildiği, 27’sinin normal süresi içerisinde devam ettiği; kalan 37 projeden 29’unda süre uzatımı ya da sözleşme durdurma yoluna başvurulduğu ve sadece 8 projenin normal süresi içerisinde sonuçlandığı görüldü. Öte yandan verilen süre uzatımlarının genellikle mücbir sebebe dayanmadığı, ayrıca proje süresinin 6 aydan fazla uzatıldığı da tespit edilmiştir.

Performans ölçüm sistemi sağlıklı işlemiyor

İncelemede; “Yurt İçi Satış Tutarı”, “Eğitim Harcamaları”, “Fuar Alanı Yüzölçümü” örneklerinde olduğu gibi, bazı göstergelerin projelerin performansını ortaya koymaktan çok yapılması düşünülen yapım işlerinin tanımından ya da parasal tutarından ibaret olduğu tespit edilmiştir. Bu durum,ilerlemenin değerlendirilmesini anlamsız kıldığı gibi, beklenen amaç ve hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığının ölçülememesine/bilinememesine sebep olmaktadır.

Tesis, makine, ekipman ve diğer malzemenin, projenin sona ermesinden itibaren üç yıl süreyle kurulu olduğu bölge birimi dışına çıkarılamayacağı, aksi halde yararlanıcının ajansa tazminat ödemesi gerekmektedir. İzleme ve denetim faaliyetlerinde, projelerin performans göstergeleri yönünden kontrol edilmesi gerektiğine dair bir düzenleme bulunmadığından inceleme personelin inisiyatifine kalmakta ve genel olarak yapılmamaktadır.