Günde 12 milyar saat ücretsiz emek

Prof. Dr. Zuhal Yeşilyurt Gündüz*

Dünya Sağlık Örgütü’nün tanımlamasına göre sağlık “sadece hastalık ve sakatlığın olmaması değil, fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hali”dir.[1] Bu geniş kapsamlı iyilik halinin yani esenliğin sağlanabilmesi bakım emeği sayesinde, yani bakım emeğini sağlayan bakım emekçileri sayesinde mümkün olabilmektedir. İnsanların birlikte yaşadıkları tüm toplumlarda bakım emeği üzerinde sürekli düşünülmesi, bakım emeğinin tasarlanması, planlanması, organize edilmesi, gerçekleştirilmesi, sağlanması gerekmektedir. Sürekliliği de sağlanmalıdır. Bakım emeği faaliyetlerinin bozulması ya da eksikliği durumunda insanların esenliği ve bedensel, fiziksel ve ruhsal iyilik hali tehlikeye düşmektedir çünkü insan hayatı bakım emeği olmaksızın mümkün değildir.[2] Bakım emeğini sürekli düşünme ve planlama durumu “zihinsel yük” (“mental load”) olarak tanımlanmaktadır. Zihinsel yükün de bakım emeğinin de çok büyük bir kısmı kadınlar tarafından üstlenilmektedir.[3]

İnsanlar, toplumlar, ülkeler bakım emeği sayesinde varlığını sürdürebilmektedir. Bakım emeği olmadan sürdürülebilir olan ve üretken bir iş gücüne sahip bir ekonomik düzen sağlamak mümkün olmaz. Sosyal yaşam, sosyal hayat, kültür, sanat, sağlık, eğitim – hiçbiri bakım emeği olmasa olmaz. Bu kadar hayati olmasına karşın bakım emeği geçmişten günümüze en önemsenmez, en görünmez, en değer verilmez, en kıymet bilinmez unsurlardan biri olagelmiştir. Bakım emeği sağlayıcıların büyük çoğunluğu olan kadınlar bakım emeğine çok emek vermelerine, zaman harcamalarına rağmen çoğu zaman bakım emeği için ücret almamaktadırlar. Bu sadece Türkiye değil tüm dünya için geçerlidir. Kadınlar ücretsiz bakım emeği yükünün çok büyük bir miktarını üstlenmekteler. Bakım emeğinin bu kadar eşitsiz paylaşımı patriarka kaynaklıdır ve toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin en önemli sebeplerinden birini teşkil etmektedir. Kız çocukları bakım emeğini sağlamak için okullarından ve eğitimlerinden uzak kalmaktadırlar, kadınlar da sürekli olarak ücretsiz bakım emeğini sağlarken ücretli istihdamdan uzaklaşmaktadırlar. Sonuç itibariyle bu durum kadınların ekonomik ve toplumsal açıdan güçsüzleşmelerinin arkasındaki en önemli nedenlerin birisidir.

Bakım emeği “pratik” ve “sosyal” olarak ikiye ayrılır. Pratik boyutunda performansa yöneliktir, yemek pişirmek, çamaşır ve bulaşık yıkamak, evin temizliği gibi pratik işleri içerir. Sosyal boyutu ise “ilgilenmek” ile ilgilidir ve özen, itina, ilgi ve sevgiyi duygusal bir iş olarak benimsemektedir. Bu duygusal emek, duygusal dahil olmayı ve katılımı gerektirir ve sevgi, şefkat ve sevecenlik olmadan yapılamaz. Çocuk, hasta, engelli, yaşlı bakımı bu kategoride değerlendirilmektedir. Sevgisiz, empatisiz, duygusuz yerine getirilebilecek bir iş değildir. Bakım emekçileri evin yaşam kalitesini ve yaşamın kendisini iyileştirmektedirler.

Kapitalist sisteme göre üretim iş yerinde yapılan ve karşılığında ücret alınan “üretim”dir (“production”). Bu üretimi mümkün kılabilecek yegâne unsur ise “yeniden üretim”dir (“reproduction”) – bakım emeği. Yeniden üretim – bakım emeği – yoksa, üretim de yoktur. Buna karşın “üretim” çok görünür, çok değerli, çok önemli bulunurken “yeniden üretim” görünmez kılınmaktadır. Dünya çapında kadınlar her gün 12 milyarın üzerinde saat ücretsiz bakım emeği sağlamaktadırlar.[4] Bu çalışma saatleri en düşük ücret olan asgari ücretle ücrete tabii tutulup ödenseydi, bu kadınların maaşı teknoloji devleri Apple, Google ve Facebook’un toplam gelirlerinden 24 kat daha yüksek olurdu!

Oysaki bakım emeği “iş” olarak görülmez ve “iş” olarak değerlendirilmez. Bundan dolayı bakım emeği “görünmeyen emek”, “görünmeyen iş” olarak ifade edilmektedir. Tıpkı “artık gün” olan 29 Şubat günü gibi, bakım emeği de görünmezdir. Bu fikirden yola çıkarak Almanya’nın Bonn şehrinde Almut Schnerring ve Sascha Verlan 2016 yılında Eşit Bakım Emeği İnisiyatif’ini (Equal Care Day Initiative)[5] kurmuşlar ve 29 Şubat 2016 yılında ilk Eşit Bakım Emeği Gününü (Günü’nü) kutlamışlardır. O günden bu yana Eşit Bakım Günü artık yıllarda 29 Şubat'ta ve diğer tüm yıllarda 1 Mart'ta gerçekleşmektedir.

29 Şubat'ın Eşit Bakım Emeği Günü olarak seçilmesi, her 4 yılda bir “artık gün” olan ve diğer yıllarda atlanan günün, bakım emeğinin karşılığı ödenmeyen ve görünmeyen” olmasından kaynaklıdır. “Bu gün aynı zamanda bakım çalışmalarının dağılımında 4:1 oranını sembolize etmektedir ve bize bir yıl içinde kadınların yaptığı tüm özel, profesyonel ve gönüllü bakım emeği karşılığında erkeklerin aynı işi yapmasının dört yıl alacağını hatırlatmaktadır. Girişimin amacı, bakım emeği ve bakım görevlerini iki cinsiyet arasında daha eşit bir şekilde dağıtmak ve genel olarak daha çok takdir edilmesini sağlamak, aynı zamanda da iş hukukundaki yerini ve sosyo-politik çerçevesini geliştirmektir.”[6]

Eşit Bakım Emeği Günü Almanya’da başladı ve yıllar içerisinde daha çok tanındı ve yaygınlaştı. Türkiye’de 01 Mart 2021 tarihinden bu yana TED Üniversitesi Toplumsal Cinsiyet Çalışmaları Merkezi tarafından kutlanmakta ve anılmaktadır. Türkiye ve Suriye’de yaşanan yoğun depremler ve sonraki süreçte bakım emeğinin ne kadar büyük bir ihtiyaç ve ne kadar hayati ve elzem olduğu görüldü. Yine kadınların omuzlarına yüklendi, yine eşit bakım emeğinden uzak kalındı. Kadınlar o çadırları, o barakaları ve şanslılarsa konteynerleri bakım emeği sağlayarak yaşanabilir kılmaya, yuvaya dönüştürmeye çalışmaktadırlar.

TED Üniversitesi Toplumsal Cinsiyet Çalışmaları Merkezi’nin 2021 yılında yayınlamış olduğu Türkiye için Eşit Bakım Emeği Manifestosu’nun[7] önemi bugün her zamankinden daha fazladır. Manifestodaki taleplerin yerine getirilmesi her zamankinden daha önemlidir. Eşit bakım emeğinin sağlanması insanların esenliği ve iyilik hali ve toplumsal cinsiyet eşitliği için olmazsa olmazdır.

Prof. Dr. Zuhal Yeşilyurt Gündüz

TED Üniversitesi

Toplumsal Cinsiyet Çalışmaları Merkezi

genderstudies.tedu.edu.tr

zuhal.gunduz@tedu.edu.tr

genderstudies@tedu.edu.tr

[1] World Health Organization.Constitution of the World Health Organization as adopted by the International Health Conference, New York, 19–22 June 1946.

[2] Fiona Robinson: The Ethics of Care: A Feminist Approach to Human Security (Philadelphia: Temple University Press, 2011), s. 2. “human life as we know it would be inconceivable without relations of care.”

[3] “Mental load”, https://equalcareday.de/tr/esit-bakim-emegi-manifestosu/

[4] Oxfam Deutschland: Im Schatten der Profite. Wie die systematische Abwertung von Hausarbeit, Pflege und Fürsorge Ungleichheit schafft und vertieft, 2020, https://www.oxfam.de/system/files/2020_oxfam_ungleichheit_studie_deutsch_schatten-der-profite.pdf

[5] Equal Care Day, https://equalcareday.de/

[6] Eşit Bakım Emeği Günü, https://tr.wikipedia.org/wiki/E%C5%9Fit_Bak%C4%B1m_Eme%C4%9Fi_G%C3%BCn%C3%BC

[7] Eşit Bakım Emeği Manifestosu, https://genderstudies.tedu.edu.tr/sites/default/files/docs/turkiye-icin-esit-bakim-emegi-manifestosu.pdf

*TED Üniversitesi/ Toplumsal Cinsiyet Çalışmaları Merkezi