Hak gaspları kalıcılaşacak: Geçici OHAL’den kalıcı OHAL’e

15 Temmuz 2016’daki darbe girişiminin ardından hükümet, sorumluların TSK içindeki Fethullah Gülen yapılanmasına bağlı askerler olduğunu açıkladı. Cumhurbaşkanı Erdoğan, yapılanmayı “Fethullahçı Terör Örgütü (FETÖ)” şeklinde tanımladı ve bu örgütle daha etkin mücadele için 20 Temmuz’da 3 ay süreyle “olağanüstü hal” (OHAL) kararı aldıklarını ilan etti. Kamudan toplu işten çıkarmalar, toplu gözaltılar gibi tartışmalı uygulamalar nedeniyle siyasi ve toplumsal muhalefet hükümeti “sivil darbe” yapıldığı gerekçesiyle eleştirdi.

Hukuksal temeli nedir?
OHAL kararı Anayasa’nın 120. maddesine dayandırıldı. Bu maddeye göre, hükümet “şiddet olaylarının yaygınlaşması ve kamu düzeninin ciddî şekilde bozulması sebepleriyle” olağanüstü hal ilan etme yetkisine sahip. Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP) karşın ‘terörle mücadelenin sürmesi gerektiği’ni dile getirerek OHAL’i üçer aylık sürelerle yedi kez uzattı. OHAL ilanı ile birlikte Türkiye’nin taraf olduğu Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) ve Medeni-Siyasi Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme (MSHUS) ile garanti altındaki haklar askıya alındı.

Türkiye’de en yüksek mahkeme olan Anayasa Mahkemesi de, OHAL kararlarının yargıya götürülemeyeceğini, iptali için Anayasa Mahkemesi’ne başvuru yapılamayacağını açıkladı. OHAL uygulamalarına itiraz için OHAL İşlemleri İnceleme Komisyonu kuruldu. Komisyon, Temmuz 2017’de çalışmalarına başladı. Meslekten ihraç edilenler, üniversitelerden atılanlar haksızlığa uğradıkları ve işe iade edilmeleri gerekçesiyle bu komisyona başvurdu. Komisyon, bugüne kadar 21 bin 500 başvuruyu inceledi ve1300 işe iade, 18 bin 200 ret kararı aldı.

Kaç kişi tutuklandı?
OHAL döneminde çıkartılan KHK sayısı 32’ye ulaştı. Bu kararnameler doğrultusunda resmi verilere göre 160 bin kişi hakkında gözaltı işlemi yapıldı, 70 binden fazla kişi tutuklandı, 155 bin kişi hakkında ‘silahlı örgüte’ üye olmak suçundan soruşturma açıldı.

OHAL KHK’larıyla OHAL süresince gözaltı süresi 30 güne çıkarıldı. 2016 sonuna kadar uygulanan bu süre Avrupa Konseyi’nin uyarılarıyla 2017 başında maksimum 14 güne indirildi. Gözaltında avukata erişim Temmuz 2016’daki 668 sayılı KHK ile cumhuriyet savcılarının gözaltına alınan kişilerin avukatlara erişimini sınırlama yetkisi 5 güne kadar çıkarıldı.

Kaç kişi ihraç edildi?
2 yıllık OHAL süresince121 bin 311 kişi kamudan ihraç edildi. 5 bin 705’i akademik kadro olmak üzere üniversitelerden ihraç edilenlerin sayısı da 7 bin 80’e ulaştı. Kamudan ihraç kararları sadece aktif çalışma hayatında olanlarla sınırlı kalmadı, emekli olanlar için de kararlar alındı. Birçok emeklinin rütbesi (asker olanların askeri rütbeleri, kamuda çalışanların ünvanları) geri alındı.

Bu kişilerin kamu ile ilişkisi olan herhangi bir görev alamayacakları, özel sektörde özel güvenlik ile ilgili işlerde çalışamayacakları da hükme bağlandı. 64 özel eğitim kurumu (anaokulu, ilkokul, ortaokul ve lise), 360 özel kurs ve etüd merkezi, 847 öğrenci yurdu, 47 özel sağlık merkezi, 15 özel vakıf üniversitesi, 2 konfederasyona bağlı 29 sendika, bin 419 dernek, 145 vakıf, 174 medya ve yayın kuruluşu kapatıldı. 985 ticari işletme de Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu’na (TMSF) devredildi. Yerel seçimlerle işbaşına gelen belediye başkanları görevden alındı. Türkiye genelinde 99 belediyeye kayyum atandı.

***

Her alanda hak ihlali…

CHP Genel Başkan Yardımcısı Veli Ağbaba, “OHAL’le Geçen 2 Yıl / Sivil Darbenin Bilançosu” adı altında bir rapor hazırladı. Rapordan öne çıkanlar şöyle:

Emek dünyası
»Kamu emekçilerinin iş güvencelerini ortadan kaldırmayı amaçlayan düzenlemeler, 125 bin 800 kamu personelinin işlerine son verilmesi noktasına gelmiş, grev kararı alan işçilerin en haklı talepleri bile OHAL gerekçesiyle sürekli ertelenmiştir. AKP iktidarları döneminde ‘erteleme’ adı altında yasaklanan grev sayısı 15’dir.

»Taşeron işçiler yıllarca ‘kadro’ yalanı ile oyalanmış, 2017 yılı sonlarında çıkarılan 696 sayılı KHK ile ismine kadro denilen ancak kadro haklarından mahrum bırakılarak bir düzenleme getirilmiştir.

İş cinayetleri
»AKP Hükümeti, OHAL döneminde İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği önlemlerini içeren yasaların yürürlük tarihini erteleyerek, yeni iş kazalarına ve iş cinayetlerine ortam hazırlamıştır. 2016 yılında 1970 olan tespit edilebilen iş cinayeti sayısı, 2017 de 2006’ya çıkmıştır. 2018’in ilk 6 ayında en az 907 işçi yaşamını yitirmiştir.

Eğitimin hali
»OHAL kapsamında çıkartılan KHK’lerde 33 bin 497 öğretmene ilave olarak Temmuz ayında çıkarılan 701 nolu KHK ile 658 öğretmen daha ihraç olmuş böylece ihraç olan öğretmen sayısı 34 bin 155 e yükselmiştir.

»701 no’lu KHK ile birlikte ihraç edilen barış akademisyeni sayısı 404’e çıkmıştır.

»OHAL ile üniversitelerdeki akademik personeller bypass edilmiş, rektör atamaları doğrudan Cumhurbaşkanı eliyle yapılmaya başlanmıştır.

Basının durumu
»Demokrasinin olmazsa olmazı tarafsız ve özgür basındır. 19 Televizyon, 61 Gazete,19 Dergi, 23 radyo, 5 Haber ajansı OHAL süresince kapatılmıştır.

»1 Temmuz 2018 itibariyle 127 gazeteci, gazetecilik ve politik davalar kapsamında hapishanede tutuklu bulunmaktadır. 127 gazeteciden 33’ünün yargılanması devam etmekte, 40’yla ilgili soruşturma sürmektedir. Türkiye, basın özgürlüğü konusunda 180 ülke içerisinde 157’inci sırada yer almaktadır.

Cezaevleri
»Adalet Bakanlığı’nın Mayıs Ayı verilerine göre, 140 bin 248’i hükümlü, 88 bin 745’i ise tutuklu olmak üzere, Türkiye’de toplam 228 bin 993 kişi cezaevlerinde bulunurken, binlerce mahkum nöbetleşe uyumak zorunda kalmaktadır. 2002-2018 döneminde cezaevlerinde bulunan mahpus sayısı yüzde 285 oranında artmıştır.

***

AKP Grup Başkanvekili Bülent Turan’ın “OHAL, 18 Temmuz’da nihayete eriyor” açıklamasının ardından gözler hazırlanan yeni yasa teklifine çevrildi. MHP ve AKP, “Türkiye’de hala terör tehlikesinin bulunduğu, bu nedenle terörle mücadelenin zafiyete uğramaması” gerekçesiyle OHAL döneminde yapılan bazı düzenlemelerin ‘yasa haline getirilmesi’ ile ilgili bir taslak hazırladı. Valilere ‘süper yetki verilmesinden gözaltı sürelerinin uzatılmasına kadar taslakta tartışma yaratan maddeler yer alıyor. Taslakta yer alan düzenlemelerin yasalaşması durumunda OHAL’i aratmayan uygulamalar hayata geçirilecek. İşte detaylar:

»Gözaltı süresi uzatılıyor
Anayasa’da düzenlendiği haliyle toplu olarak işlenen suçlarda gözaltı süresi 48 saatle sınırlı. Bu süre OHAL döneminde 30 güne çıkarılmış ve ardından 14 güne indirilmişti. OHAL’in kalkmasıyla 48 saat sınırına dönülmeyeceğini içeren yeni yasa teklifine göre; gözaltı süresi toplu işlenen suçlarda 4 güne çıkarıldı. 4 günlük gözaltı süresi, ‘güçlük ya da dosyanın kapsamlı olması’ sebebiyle iki kez uzatılarak 12 güne kadar uzatılabilecek.

»Toplantı ve gösteri yürüyüşlerine kısıtlama
AKParti’nin hazırladığı yasa teklifinde, Anayasa’nın 34. Madde’sinde düzenlenen toplantı ve gösteri yürüyüşü yasasında bazı değişiklikler ön görülüyor. Buna göre, açık yerlerdeki toplantılar ile yürüyüşler, gece vaktinin başlamasıyla dağılacak şekilde, kapalı yerlerdeki toplantılar ise saat 24.00’e kadar yapılabilecek. Diğer yandan, açık yerlerdeki toplantı ve gösteri yürüyüşlerinin dağılma saati, kamu düzeni ve asayişin bozulmasına neden olmamak şartıyla 24.00’e kadar uzatılabilecek.

»OHAL Valisi yetkileri
Meclise sunulan yeni yasa teklifinde valiye tanınan yetkiler artırılıyor. Taslağa göre valiler, kamu düzeni veya güvenliğinin olağan hayatı durduracak veya kesintiye uğratacak şekilde bozulduğu ya da bozulacağına ilişkin ciddi belirtilerin bulunduğu hallerde 15 günü geçmemek üzere ildeki belirli yerlere girişi ve çıkışı kamu düzeni ya da kamu güvenliğini bozabileceği şüphesi bulunan kişiler için sınırlayabilecek.

»Meslekten ihraçlar devam ediyor
OHAL döneminde, Cumhurbaşkanı başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu’nun onayı ile, yayınlanan Kanun Hükmünde Kararname’lerle (KHK) yapılan ihraçlar artık bakan onayına bağlanıyor.

375 sayılı Kanun Hükmünde Kararname’ye eklenen ‘geçici madde’ ile ihraçlar üç yıl boyunca devam edebilecek.
Yeni yasa taslağına göre, 3269 sayılı Uzman Erbaş Kanunu’na tabi personelden Türk Silahlı Kuvvetlerinde istihdam edilenler Milli Savunma Bakanı’nın onayı ile kamu görevinden çıkarılabilecek.

Jandarma Genel Komutanlığı, Sahil Güvenlik Komutanlığı ve Emniyet Genel Müdürlüğü personeli İçişleri Bakanı’nın onayı ile görevinden çıkarılabilecek.

Yeni tasarı akademisyenleri de ilgilendirecek değişiklikleri ön görüyor. Yeni yasa teklifine göre, Yükseköğretim Personel Kanuna tabi personeller Yükseköğretim Kurulu’nun kararıyla kamu görevinden çıkarılabilecek.

»Göreve iadede kısıtlama maddesi
Hazırlanan yasa taslağına göre, “Kamu görevine iade edilmesine karar verilenlerin eski kadro ve pozisyona atanması esastır” deniyor. Fakat devam eden satırlarda bu durumun bazı kısıtlamalara tabi tutulduğu görülüyor: “Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı’na bildirilenlerin atama teklifleri; Ankara, İstanbul, İzmir illeri dışında ve 2006 yılından sonra kurulan yükseköğretim kurumlarından birine önceki kadro unvanlarına uygun olarak on beş gün içinde yapılır.”

»Pasaport iptalleri sürecek
Yeni yasa taslağındaki düzenlemelerle, OHAL süresince KHK’larla ihraç edilen kişi ve ailelerinin pasaportlarına sınırlama üç yıl boyunca devam edecek.

Yasa teklifinin kabul edilmesi halinde yine OHAL döneminde İçişleri Bakanı’nın onayı ile ihraç edilen kamu personelinin ve eşinin pasaportuna İçişleri Bakanı’nın onayı ile iptal kararı verilebilecek. Söz konusu düzenleme hukukun temel ilkelerinden olan suçun şahsiliği ilkesinin de ihlali olarak yorumlanıyor.