İslam ahlakı ile İslamcı ahlak farklı mı?

YAVUZ ÇOBANOĞLU*

İki ay önce yine bu sütunlarda İslamcı ahlak üzerine yazdığım bir makaleye1 gelen tepkiler, beni, bu kez mevzunun ilgili diğer kavramı üzerine düşünmeye sevk etti. Öyle ki, önemli bir kesim (ki bunların neredeyse tamamı “gerçek İslam ahlakı”na sahip oldukları izlenimi vererek) ısrarla bazı İslamcıların/Müslümanların yaptığı ahlak dışı eylem ve tavırların, “İslam’a yüklenemeyeceğini” iddia ediyorlardı. Kısacası bu kişilere göre sorun, İslam’da değildi ve esas sıkıntı “İslam’ı yanlış anlayanlar” ya da “menfaati için kullananlardaydı.” Böylelikle bu yorumlar eşliğinde şu sorular ortaya çıktı: İslamcı ahlak ile İslam ahlakı ayrı anlamlara ve gerçekliklere mi tekabül ediyor? Bir takım ahlakî sıkıntılar, İslam’ın “doğru uygulanmamasından” mı kaynaklanıyor? “Gerçek İslam” diye bir şey varsa, aynı derecede bozulmamış ve saf “gerçek İslam ahlakı” da mı var?

Yine de bu soruların peşine düşmeden önce buradaki asıl meselenin, İslam ahlakının “ne olduğuna” dair ancak ilahiyatçıları memnun edecek beyhude bir tartışmadan uzaklaşıp, onun nasıl algılanıp, yorumlandığına dair daha sosyolojik bir merak üzerinden ilerlemek olduğunu görmemiz gerekiyor. Çünkü “kutsal” kabul edilen metinlerin önce din âlimleri ve sonra da inananlarca nasıl anlamlandırıldığı konusu, zihniyet çözümlemeleri çalışanlar için her zaman öncelikli bir öneme sahip. Buradan devam ettiğimizde ise, İslam’da Kur’an ve hadisler yoluyla vaaz edilen ahlakî normlar ile onların yorumlanmasının, sadece kişisel uygulamalarda değil, bilhassa resmî yorumların kendi içerisinde de bazı sıkıntılara sahip olduğu gerçekliğiyle karşılaşıyoruz.

Öyleyse genel kabul görmüş bu resmi yorumlardaki sıkıntıların tespiti için ilk elden bazı kavramlara bakmak yararlı olabilir. Öyle ki İslam ahlakına ait normların “bazı hallerde” bir de “caiz olma” durumları var. Yani norm orada duruyor ama aynı ahlakî norm sübjektif bir biçimde kişisel yorumlamaya ve esnetilmeye de açık. Örneğin “gıybet yapmak” (kötüleme; dedikodu) bunlardan birisi ve İslam’da hem günah hem de ahlaken kabul edilmeyen bir davranış olarak ele alınıyor. Fakat “gıybet hangi hallerde caizdir?” şeklindeki bir soruyu internetteki herhangi bir arama motoruna yazdığınızda ortaya çıkan sonuçlar fazlasıyla şaşırtıcı. Açıkçası gıybetin “caiz olduğu” durumları öğrendiğimizde, neredeyse “gıybet yapmamak” için hiçbir engelin kalmadığına da şahit oluyoruz.

Zira İslam âlimlerine göre şu “özel” şartların oluştuğu düşünüldüğünde “haksızlığa uğrayan bir kimse, hakkını alabileceğini, zulmü engelleyebileceğini umduğu şahıslar” hakkında; “dine ve ahlaka aykırı bir davranış görüldüğünde”; “kötülerin şerrinden sakındırmak için insanları uyarmak gerektiğinde”; “günahını ve kusurunu gizlemeyen, açıkça yapan ve gösteren kimsenin bu davranışlarını konuşmak ile haram olanlara karşı” gıybetin hiçbir engele takılmadan “caiz olduğu” görülüyor. Liste böyle uzayıp giderken, sıklıkla tekrarlanan “birbirinizi gıybet etmeyiniz” hadisinin elbirliğince nasıl da “gıybet etmemenin imkânsızlığına” dönüştürüldüğüne de tanıklık ediyoruz. Çünkü muktedirken bile kitlesel olarak “mağdur” olunan bir ülkede, acaba sizce hakkı yenmeyen, hiç haksızlığa uğramadığını düşünen bir kimse var mı? Ya da böyle bir insan olabilir mi? Tabii norm kabul edilen kavram bu hâliyle esnetilince de hep başkaları “dinsiz”, hep diğerleri “kötü” ve “ötekiler” sürekli uyarılması gereken insanlar olarak gıybeti sınırsızca “hak etmiş” oluyorlar.

Dahası aynı durumun benzeri “büyük günahlardan” olan “yalan söylemek” için de geçerli. Yine “yalan söylemek hangi hallerde caizdir” biçiminde bir aramanın sonuçları da “yalan söylemenin” aslında (belli şartlar içinde) sanıldığı gibi “ahlaksızlık”, günah ya da yasak olmadığını gözler önüne seriyor. İslamcılar arasında yalanın neden bu kadar yaygın olduğunu ve yalanın çoğu kez kişisel bir kusur olmadığını, hatta ahlaken fazlasıyla sıkıntılı durumların kendi mevcudiyetlerinin meşruiyetini nereden sağladığını da aynı İslami yorumları okuduğumuzda anlıyoruz. Örneğin burada “yalan söylemek” söz konusu olduğunda, “harp bir hileden ibaret olduğu için, harpte yalan söylenebilir” şeklinde din âlimleri onaylı ortak kabul gören bir “caiz olma” durumu vücut buluyor. Zaten tüm dünyada radikalizmin kıskacındaki İslamcılar/Müslümanlar kendilerini Cihad’da (dolayısıyla kâfirlere karşı harpte) saydıkları için, olur olmaz her şey adına yalan söylemek ne günah ne de ahlaksızlık yerine geçiyor. Dolayısıyla Cihad’a inanan (ya da en azından karşısındakileri kâfir/münafık vb. gören) siyasetçilerden medya mensuplarına, esnaftan memura, tarikat üyelerinden talebelere kadar hemen hemen herkes, harp şartlarının bilinci, omuzlarda yüce bir görevi ifa etmenin ağırlığı ve caizlik referansının güvencesiyle sürekli yalan söylemekte herhangi bir beis görmüyor.

Netice itibarıyla “kutlu bir dava” yolunda yürür ve ortada mutlak kazanılması gereken bir mücadele varken, gelecekteki güzel günler (asr-ı saadet) adına ve “İslam’ın yüce zaferi için” şu an ancak ayak bağı olacak ahlakı bir yana bırakıp yalan söylemek, kandırmak, hile yapmak, iftira atmak, bencil ve öfkeli davranıp kin beslemek, insan öldürmek, zulmetmek, hatta hırsızlık yapmak bile birden kâfire/münafığa/ateiste karşı sürdürülen bu “kutsal mücadele”nin basit teferruatlarına dönüşüveriyor. Zira bu teferruatların yarattığı ve topluca altında kaldığımız toplumsal sorunlara baktığımızda, İslamcıların/dindarların az önce sıraladığım esas mevzulardan uzaklaşıp ahlakı neden kadın ve cinsellik ile çerçeveleyip ahlak bekçilerine dönüştüklerini daha iyi anlıyoruz. 98 yaşındaki adam Erzurum’dan İzmir’e heykel kırmaya geliyor; keza onun ahlaktan anladığı sadece bu fakir yorum.

Diğer taraftan, İslam ahlakının esasen yarı feodal ve taşralı özelliklere sahip bir “mağdur ahlakı” olduğu tespitini de bu bulgulara teyellemezsek olmaz. Zaten yine aynı sebeplerle Batı karşısında özellikle bilim ve teknoloji konularında “geri kalmış” olmanın yarattığı kitlesel bir örselenmişlik duygusu, böylesi bir mağduriyeti besleyen önemli unsurlardan birisi olarak, sürekli bir duygusal “haklılığa” yol açarken, mevzu artık sosyolojinin konusu olmaktan çıkıp psikiyatrinin alanına giriyor. Üstelik bu “mağdur ahlakı” (özü gereği) yeri gelince nalıncı keseri gibi her konuyu kendi lehine çevirebilen güçlü bir zihni altyapıya da sahip, hiçbir zaman yanılmıyor, mağlup olsa bile bu yolda galip, şaşmaz terazi gibi eksiksiz tartacağına inanılıyor ve onun hayatta asla rakibi yok. Nitekim bu ahlak kendisini her durum ve hâlden “haklı çıkma” üzerine kurduğu için, yüce amaçlar karşısında adalet ve onun mayalandığı vicdan duygusu da yitip gidiyor. Fakat ironik ve acı bir biçimde kişiler, nasıl da “vicdanlı” davrandıkları düşüncesiyle yaptıklarını yüksek sesle savunabiliyor, rahatça uyuyabiliyorlar.

İşte bu ahlak biçimi, tam da bu niteliklerinden dolayı, birlikte ve barış içinde yaşayabilmenin asgarî şartlarına dahi karşı olan bir içeriğe de sahip. Keza bunun için bu “ahlaka” malik olduğunu, rehber olarak aldığını beyan eden kişilerin ölümleri, katliamları, vahşetleri, bin bir türlü insanlık ayıplarını (özellikle sosyal medyada) nasıl değerlendirdiğine bakmak bile yeterli gelebilir. Bunlara göre “ama, lâkin, ancak, fakat”lı kelimelerle başlayan cümlelerde Berkin Elvan’ın elinde ekmek değil taş olduğu için “vurularak öldürülmesi doğal”; Charlie Hebdo’da katledilen karikatüristler ölmeyi çoktan hak etmişti; Özgecan, gecenin bir vakti yalnız başına minibüse bindiği için kabahatliydi; Batı ülkelerinde patlayan bombalar sonucunda öldürülen siviller “bizim terörden neler çektiğimizi Batı’nın görmesi için” iyi bir gelişme; Roboski’de ise katırlara yazık oldu; Ankara Katliamı’nda ölenler zaten “bölücülerdi ve yaşamaları için bir neden yoktu”; Orlando’da katledilen LGBTi’lere üzüldüğümüz kadar Filistinli çocuklara neden üzülmüyoruz vb. şeklindeki fecaat örnekleri uzayıp gidiyor.

Ölümden laf açılmışken, hem “büyük günahlar”dan sayılan hem de ahlaken norma aykırı olan “insan öldürmek” için de aynı sübjektif durum geçerli. Nitekim din âlimlerinin ortak yorumuna göre “haksız yere insan öldürmek” yasak. Lakin burada “haksız” kelimesi dikkat çekiyor. Çünkü birini öldürürken o an herkes kendisini “haklı” görebilir; vücuduna bombaları bağlayıp etrafındaki çoluk çocuk herkesi katleden bir cihatçının da kendince “haklı” sebepleri olduğunu görmedik mi? Üstelik dinde bunun meşruiyetini sağlayacak (Tevbe-5) referanslar da mevcut. Böylelikle ahlakî davranış, evrensel bir ilkeden (insan öldürmemek) değil de inanç gibi yerel bir değerden yola çıkıyor, kavramlar ahlakîlikten sıyrılıp sübjektif hislere dönüşüyor.

Hâl böyle olunca yaşanan her durumdan mağduriyet, her ölümden mazlumluk, hatta her galibiyetten bile mağrur bir örselenme çıkarabilme kapasitesine sahip olan bu ahlak biçimiyle mücadele etmek de fazlasıyla zor. Örneğin Orlando’da katledilenler için açılan bir tag’a (kendi tespitiyle) İsrail bombardımanı sonucu yanarak ölen Filistinli bir çocuğun videosunu ekleyen kişi, bir karşılaştırma yapmanın rahatlıkla “Filistinli çocukların i.neler kadar değeri yok!” yazabiliyor. Zira kâfirlere karşı cihad henüz bitmediği gibi, her yerde her biçimde her ölümün riyakâr sömürüsü üzerinden süreceğe de benziyor. Bu yüzden İslam ahlakına ait olduğu söylenen “merhamet göstermek”, “iyi niyetli olmak” gibi özellikler (inançtan derlenen ahlakî değil sübjektif hisler) için mütemadiyen “onlar bize gösteriyorlar mı?” şeklinde bazı mazeretler de mevcut. Tarihin tozlu sayfalarından bolca hüzünlü örnek bulunma ihtimalini de hesaba katarak söylemek gerekirse, yine aynı şekilde, “İslam’da kime merhamet gösterilir, kime gösterilmez?” sorusunun yanıtı da “bizden olana, bize saygı gösterene merhamet edilir” biçiminde karşılığını buluyor. Ve burada da önde cereyan eden kavramların dikkatli bir okuma sonucunda arka planda nasıl yorumlandığı bilgisine yine ulaşıyoruz.

Yeri gelmişken İslamcı dilin “güzel ahlak” örnekleri üzerine de birkaç kelam etmezsek mevzu eksik kalacak. İslam’ın geçmişe öykünerek “güzel ahlak” modelleri olarak sıklıkla bahsettiği din adamları, âlimler, ulvi kişiler vb. ortak özelliği kapitalizm öncesi tarım toplumlarında yaşıyor olmalarıydı. Üstelik tarım toplumları görece fakirdi; tüketim üzerinden düşünüldüğünde toprak sahibi ile köylü arasındaki makas dar, kapitalist üretim ilişkilerinin ortaya çıkardıklarıyla karşılaştırıldığında ise eşitsizlikler daha azdı. Dolayısıyla bu kıtlık toplumlarında ahlakın en önemli özelliklerinden birisi olan “nefs’e hâkimiyet” kolaylıkla sağlanabiliyordu. Çünkü özellikle sıradan insanlar için tüketim ve mülkiyet anlamında paylaşılacaklar sınırlıydı. Hem bundan hem de dinin çerçevelediği bir dünyada yaşamaktan dolayı da dindarlık anlamında sivrilebilmek görece kolaydı. Hâlbuki bugün kendi kurallarını dayatan kapitalist toplumlarda aklı çelen binlerce çeşit mal ve hizmetin ortasında nefs’e hâkimiyet de ulvi kişilik olabilmek de dindarlar için epeyce güç. İslam’ın kapitalizm ile mutlu izdivacı bir yana, müminlerin paraya yaklaştıkça ahlaktan uzaklaşmaları da ayrı bir gerçeklik olarak artık karşımızda duruyor. İşte bu nedenlerle günümüzden “güzel ahlak” örnekleri bulmak zor ve kadim dünyada kalmış Hz. Ömer’in “bir ipin hesabını vermekten korktuğu” ya da “mum olayı”nda geçen güzel ahlaktan sıklıkla bahsetmek bugün müminler için fazlasıyla işlevsel. Yine “ahlakı örneklerden çıkarsamak, ona yapılabilecek en kötü hizmettir” diyen Kant’ı burada anımsamamak ne mümkün?

Öte yandan, genel bir yorum olarak İslam ahlakını “en iyi/en doğru” ahlak olarak kabul etme hâli, yaşadığımız dünya açısından makul bir durum olmadığı gibi, sürdürebilir de değil. Zaten temel sıkıntılar da bundan dolayı ortaya çıkıyor. Çünkü İslam ahlakı, içerisinde kendisinden başka her türlü ahlakî alternatifi “dışlamıyormuş gibi” yaparak dışlayan, halkın değerleriyle uyumluluk söylemi eşliğinde insanları kendi normlarına mecburen uymak zorunda bırakan, dirençli bir yorum gücünü de bünyesinde barındırıyor. Mesela buna göre Hıristiyan ahlakı zaten bozulmuş; laik ahlak ise ateist yetiştiriyor; Budist ahlakı putperestlik vs. Çoğu kereler tarikat önderleri ya da ilahiyatçı profesörler vasıtasıyla da resmileşen bu yorumların, kişiler nezdinde de aynı dışlama, hatta nefret ilişkilerini nasıl körüklediği zaten hepimizin malumu.

Dolayısıyla İslam ve onun ahlak biçimleri, ideal olanı sunsa da “ideal olan” her zaman “doğru olan” değil. Fakat dini buyruklar çoğu kez yasalardan daha değerli görüldüğü için, ideal olanın uhrevî hayat olduğu fikri kabul ediliyor. Lakin bu mevcut üzerine ahlakî normun ihlalinin “bazı şartlarda kabul edilebilir” olduğunu söylemek, aynı yönde yorumlar yapmak aslında normu bozmaktan başka bir şey değil. Bu sebeple, İslamcı ahlak ile İslam ahlakı farklı anlamlara ve gerçekliklere tekabül etmiyor. Çünkü genel kabul görmüş resmî yorumlara baktığımızda İslam ahlakı, düşünce ve eylemlere sirayet edip bir takım sıkıntıların asıl mümessili İslamcı ahlakına ruh verip, referans olan bir gölge fenomen. Aynı şekilde bir takım ahlakî sıkıntılar da İslam’ın “doğru uygulanmamasından” değil, düşünce ve eyleme sevk eden ahlakî kavramların kişisel keyfiyete açık sübjektifliğinden kaynaklanıyor? Hatta “gerçek İslam” nasıl bir ütopyaysa, şu yaşadıklarımız da “İslam ahlakı” adındaki distopik bir gerçeklik.

Sonuçta ahlak üzerinden olup bitenler İslam için bir yozlaşmanın ifadesi; fakat öyle görünüyor ki bu çağda bile kimsenin bunlar üstüne pek düşünesi yok. Oysa vaktiyle Hıristiyanlığın nasıl yozlaştığına bakmak dahi yeterli gelebilirdi. Hâlbuki güç sarhoşluğu bir yandan ahlakın içerisini boşaltırken, Titanic’te orkestra çalmaya devam ediyor, Minerva’nın Baykuşu ise sadece akşam karanlığı çökünce kanatlarını çırpıyor.

1 https://www.birgun.net/haber-detay/islamci-ahlak-ya-da-utopyadan-distopyaya-evrilen-bir-peri-masalinin-hal-i-p%C3%BBr-melali-108021.html

* Tunceli Üniversitesi Sosyoloji Bölümü