Karadeliklerin sesi ve resmi
Dr. H. Tuğça ŞENER
Adının birebir anlamı gibi kara bir delik olmanın tam aksine, karadeliklerin aşırı küçük bir hacimde muazzam miktarda kütle buldurduklarını biliyoruz. Aşırı yüksek kütleli bir yıldızın ölümünün ardında kalan küçük ve ışığın bile kütle çekiminden kaçamayacağı kadar yoğun madde birikintisi olarak da tanımlayabileceğimiz karadelikleri gözlemsel olarak tespit etmek pek de kolay değil. Bunun için genellikle bir yıldız ve bir karadelikten oluşan çift sistemlerin gözlemlerinden faydalanılmakta. Ortak kütle merkezi etrafında hareket eden yıldız ve karadelik ikilisinden bize sadece yıldız ışığı gelmekte olduğu için ancak onun analizi sayesinde sistemdeki diğer cisme dair bir çıkarımda bulunabiliriz ve yıldızın yoldaşı her ne kadar görünmez olsa da aşırı yüksek kütleli bir cisim, bir karadelik (veya duruma göre bir nötron yıldızı) olduğu sonucuna varabiliriz.
Karadelikleri tespit etmemize yardımcı olan bir diğer araç da X-ışın gözlemleri. Yıldızdan karadeliğe doğru bir madde akışı olan yıldız-karadelik ikilisinde, iyonize ve oldukça ivmeli bir hareket sergileyen maddenin bu hareketi x-ışın bölgede gözlemlenebilecek ışınlara neden olur. Bir x-ışın kaynağı etrafında dolanan yıldızın yoldaşı her ne kadar doğrudan yöntemlerle gözlemlenemese de aşırı kütleli bir nötron yıldızı veya karadelik olacaktır.
Samanyolu içinde en az on milyon karadelik olduğu tahmin edilmesine rağmen doğrudan gözlemsel veri elde edebildiklerimizin sayısı oldukça az. Olay Ufku Teleskobu (Event Horizon Telescope - EHT) ile 2019 yılında fotoğraflanan karadeliğin ardından geçtiğimiz hafta karadelikler konusunda heyecan verici bir yenilik daha yaşandı: bir karadelik çiftinden elde edilen X-ışın verileri insan kulağının duyabileceği frekansa uygun hale getirilerek karadeliğin sesi veya daha romantik bir yaklaşımla bakacak olursak karadeliğin şarkısı oluşturuldu. Ses dalgalarının yayılmasına imkân tanıyacak bir ortam olmadığı için tabii ki uzayda karadeliklerin sesini duymamız mümkün değil ancak X-ışın yankılarını ses dalgalarına çevirmeyi mümkün kılan yöntemler biraz dolaylı da olsa karadelikleri duymamızı sağlayabiliyor. Uluslararası Uzay İstasyonu’nun parçalarından biri olan Nötron Yıldızı İç Yapısı Kaşifi (Neutron Star Interior Composition Explorer - NICER) olarak adlandırılan X-ışın teleskobu ile alınan veriler kullanılarak sekiz yeni kaynaktan X-ışın patlamalarının yankıları elde edildi. Farklı kütlelere sahip karadeliklerden elde edilen bu veriler ışığında karadeliklerin evrimine ilişkin bilgilere ulaşılması da mümkün.
2019’da M87 gökadasının merkezindeki karadeliğin fotoğrafını yayınlayan EHT ekibi 12 Mayıs’ta yeni bir keşif paylaşacağını duyurdu. Samanyolu’na dair sarsıcı sonuçlar içereceği tahmin edilen bu haberin detaylarına dair henüz net bir bilgi olmasa da, bu sefer görüntülemeyi başardıkları cismin Samanyolu’nun merkezindeki karadelik olabileceği ihtimali büyük heyecan yaratıyor.