Kısaltmaların okunuşu ve aldığı ekler

Okurların sık sorduğu soruların başında, kısaltmaların yazılışı, okunuşu ve bunların aldığı ekler geliyor.

Dilbilgisi bağlamında “kısaltma”, sözcüklerin kısa yazımı, bir başka deyişle simgeleştirilmesidir. Kısaltmaların yazım biçimleri, sözcüklerin türüne göre değişir.
Kurum adlarının kısaltması, genel olarak her sözcüğün ilk harfinin büyük yazılmasıyla yapılır. Harfler arasına nokta konmaz. Örnek: Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM), Türk Dil Kurumu (TDK), Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), Türk Mimar ve Mühendis Odaları Birliği (TMMOB), Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu (DİSK), Türk Tabipleri Birliği (TTB) vb. Bu kuralın dışında oluşturulmuş kimi kurum adı kısaltmaları da vardır. Örneğin BOTAŞ (Boru Hatları İle Petrol Taşıma Anonim Şirketi) ve AYM (Anayasa Mahkemesi) bu tür kısaltmalardandır.

Tek sözcüklü kısaltmalarda, sözcüğün baştan ilk üç harfi yazılır ve sonuna nokta konur. Buna göre “Ankara”nın kısaltması “Ank.”, “çeviren”in kısaltması “çev.”, “mahalle”nin “mah.”, “cadde”nin “cad.” diye yazılır.

Bileşik sözcüklerde ise kısaltma işlemi, birinci sözcüğün ilk üç harfi ile ikinci sözcüğün ilk harfi alınarak gerçekleştirilir. Kısaltmadan sonra yine nokta konur. Sözgelimi “toplumbilim” sözcüğü “topb.” biçiminde kısaltılır. Eğer bileşik sözcüğün ilk sözcüğü iki harften oluşuyorsa, bu durumda kısaltma, baştaki sözcüğün iki harfine ikinci sözcüğün ilk harfi eklenerek yapılır. Örneğin “adbilim” sözcüğünün kısaltması “adb.” diye yazılır.


***


KISALTMALARIN EKLERİ

Kısaltmaların aldığı eklerin, kısaltmanın okunuşuna uygun olması gerekiyor. Somutlamak gerekirse, Türk Ceza Kanunu’nun kısaltması TCK olduğuna göre, bu kısaltmanın alacağı ek, kısaltmanın açılımına göre değil, kısaltmayı oluşturan harflerin okunuşuna göre olmalıdır. Dolayısıyla TCK kısaltmasının ek almış biçimi “TCK’nun” değil, “TCK’nin” biçiminde yazılmalı ve okunmalıdır.

Bunun gibi, TMMOB kısaltması da kısaltmanın son harfinin seslendirilmesiyle uyumlu ek alır ve “TMMOB’nin” ya da “TMMOB’ye” diye okunur. Bu kısaltmayı “TUMOB” biçiminde seslendirmek ne denli yanlışsa, Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) için “RÜTÜK”, Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu (CMUK) için “CUMUK”, Anayasa Mahkemesi (AYM) için “AYİM” demek de o denli yanlıştır. Doğru seslendirmeler Retük, Cemuk, Ayeme olmalıdır.

***

“TÜSİAD” KISALTMASI DEĞİŞMELİ Mİ?

Bu genel bilgilerden sonra gelelim haftanın sorusuna…

Eski Dışişleri bürokratı ve Dil Derneği üyesi Duran Aydoğan, “Patronlar Kulübü” Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği’nin adında son dönemde bir sözcük değişikliği yapıldığını anımsatarak, “Bu durumda TÜSİAD kısaltmasının da değişmesi gerekmez mi?” diye soruyor. Önce arkadaşımızın mektubunu okuyalım:

“Sayın Attila Aşut,

BirGün gazetesindeki Türkçe ağırlıklı yazılarınızı beğeniyle, özlemle okuyorum. Ben de sizin gibi ‘Söz Bayrağımız Türkçemiz’in tutkunuyum. Üç kıtada 30’dan fazla ülkede bulundum; Afrika ve hatta Arap ülkelerinin hemen hepsi sömürge ülkeleridir. Hepsinin bağlı olduğu bir patron ülke vardır. Ama Avrupa ülkeleri öyle değil. Her ülke her şeyi kendi dilinde yazıyor. Özellikle işyerlerinin tabelalarında yabancı dil görülmemektedir. Anılarımda 5 Ülke adlı kitabımda bu konuya değinmiştim. Bir de bize bakınca kendi dilimiz adına üzülmemek elde değil. Halbuki her şeyin Türkçesi var. (TDK sözlüğüne bakıyoruz; nerede ise sözcüklerin çoğu Arapça, biraz da Farsça!) Bu karma dili 622 yıllık Osmanlı yapmış. Sürekli kullanılıp öğretildiği için bu yabancı sözcükler Türkçe sözlüklere ‘Türkçe’ diye yazılmış! Demem o ki, sizin de çok iyi bildiğiniz gibi, bir ülkenin en çok kendi dili konusunda duyarlı olması gerekir.

TÜSİAD’ın açılımı Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği olarak bilinirken, kurum adındaki “İşadamları” sözcüğü “İş İnsanları” olarak değiştirildi. ‘Adam’ denince genellikle ‘erkek’ anlaşıldığından, dernekteki işkadınlarını da kapsaması bakımından böyle bir değişiklik yapma gereğini duymuş kurum yöneticileri. Ne var ki dernek adının kısaltması eskisi gibi TÜSİAD olarak kalmış. ‘İşadamları’ sözcüğü ‘İş İnsanları” yapıldığına göre, TÜSİAD kısaltmasının da artık TÜSİİD olması gerekmez mi? Saygılarımla.”

“Adam” sözcüğünün dilimizde birden çok anlamı vardır. “Erkek”, bu anlamlardan yalnızca biridir. Ama son yıllarda bu sözcük, biraz da feminist hareketin zorlamasıyla, neredeyse “erkek” kavramına indirgenmiş bulunuyor. Bu eğilim TÜSİAD yönetimini de etkilemiş olmalı ki derneğin son genel kurul toplantısında böyle bir değişikliğe gidildi.

Kısaltma konusuna gelince…

Derneğin adındaki “İşadamları” sözcüğü “İş İnsanları” olarak değiştirilmiş olsa bile bu sözcük de “İ” harfiyle başladığı için kısaltmada bir değişikliğe gidilmesine gerek olmadığı düşüncesindeyim. Kaldı ki TÜSİAD adı artık çok bilinen bir markaya dönüştüğünden, derneğin bu kısaltmadan vazgeçmemesini de doğal karşılamak gerekir.

Benim asıl takıldığım nokta, “işadamı” ve “işkadını” sözcükleri bitişik yazılırken “iş insanı”nın yazım kılavuzlarında ayrı yazılması!

Sözlükçülerin mantık dizgesini bazen ben de anlayamıyorum!