Küresel tahıl krizinin yeni ve zorlu rotaları

Yaren ÇOLAK

Dünyanın tahıl deposu ülkelerinden Rusya ile Ukrayna arasındaki savaş insani trajedinin yanında küresel gıda krizine de yol açtı. Rusya’nın 24 Şubat’ta Ukrayna’yı işgal etmesi her iki ülkenin buğday ihracatına darbe vururken buğday, tahıl, yağ, yakıt ve gübre sevkiyatı durma noktasına geldi, fiyatlar katlandı.

Rusya ve Ukrayna küresel buğday arzının yaklaşık üçte birini karşılarken, Rusya aynı zamanda bir gübre ihracatçısı ve Ukrayna da mısır ve ayçiçek yağı ihracatçısı.

Birleşmiş Milletler’e (BM) göre Rusya’nın Ukrayna’yı işgali sonrası küresel gıda fiyatları rekor seviyelere ulaştı. Enerji ve gıda fiyatlarındaki artış tüm dünyada enflasyonda artışa neden oldu. Tüm dünyada çalmaya başlayan tehlike çanları, en çok yoksul Asya ve Afrika ülkelerini etkiledi.

SON KURŞUN HİNDİSTAN’DAN

Ukrayna ve Rusya arasında adeta ikinci bir savaşa dönüşen tahıl krizinde Çin ve Hindistan’ın ihracatı durdurma kararları krizi daha da derinleştirdi. Dünyanın ikinci büyük buğday üreticisi Hindistan, Avrupa ve ABD için iştah kabartan bir buğday pazarı konumunda. Hindistan ağırlıklı olarak Bangladeş, Nepal ve Sri Lanka gibi komşu ülkelere buğday ihraç ediyor. 2022’de 10 milyon ton buğday ihracatı yapmayı planlayan Hindistan, aşırı sıcaklar nedeniyle üretimde kayıplar yaşayacağını, bu nedenle buğdayda ihracat yasağı kararı aldığını açıkladı. İhracat yasağı ile yıl başından bu yana küresel piyasalarda en az yüzde 40 artan buğday fiyatının, ülke içinde kontrol altına alınması amaçlanıyor.

AFRİKA VE ORTADOĞU’DA KITLIK KAPIDA

Krizden en fazla etkilenen bölge tahıl ithalatına bağımlı Afrika ve Ortadoğu ülkeleri. Buradaki ülkeler ciddi bir kıtlık tehlikesiyle karşı karşıya.

Lübnan, buğday ithalatının yüzde 60’ını Ukrayna’dan gerçekleştiriyor. Ekonomik krizle mücadele eden Lübnan’ın yalnızca bir aylık buğday rezervi kalmış durumda. En fazla buğday ithal eden ülkelerin başında gelen Mısır, buğday ihtiyacının yüzde 70’ini Rusya ve Ukrayna’dan karşılıyor. Türkiye’nin buğday ithalatının yüzde 78’i ve Tunus’un tahıl ithalatının yüzde 80’i de yine Rusya ve Ukrayna’dan geliyor. Ayrıca Ukrayna’nın buğdayına muhtaç konumunda Somali, Benin, Mısır, Sudan, Senegal, Tanzanya gibi ülkeler var. Bu ülkelerden bazıları buğday ihtiyacının yüzde 100’ünü Ukrayna’dan karşılıyordu. Ukrayna ihracat yapamayınca alternatif pazarlar gündeme geldi.

Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) verilerine göre, 2020’de Yemen’de tüketilen tüm buğdayın yaklaşık yüzde 22’si ve Libya’da yüzde 43’ü Ukrayna’dan ithal edildi. Suriye’de hükümet buğday tüketimini vesikaya bağlarken Dünya Gıda Örgütü, buğday ithalatına bağımlı durumdaki Yemen için Ukrayna savaşını ‘‘felakete geri sayım’’ diye nitelendirerek uyardı.

KARADENİZ STRATEJİK ÖNEME SAHİP

Ukrayna’da şu an çatışmaların sürdüğü bazı bölgeler, ülkenin buğday üretim ve ihracatında önemli paya sahip. Yaklaşık yüzde 70’i verimli topraklarla kaplı Ukrayna’nın 32 milyon hektarlık ekilebilir araziye sahip olduğu belirtiliyor. Bu oran tüm Avrupa Birliği’ndeki (AB) ekilebilir arazinin 3’te 1’ine tekabül ediyor. Ukrayna’nın buğday mahsulünün büyük bölümü güneydoğu bölgelerinde yer alıyor. Yüzyıllardır önemli bir buğday üreticisi konumunda olan ve Avrupa’nın ‘‘ekmek sepeti’’ olarak da adlandırılan Ukrayna dünyanın en büyük 7’nci buğday ihracatçısı olarak ön plana çıkıyor. Dolayısıyla Karadeniz, Ukrayna’nın buğday tedarik zincirinde stratejik önem taşıyor. Karadeniz üzerinden sevkiyatın bloke edilmesi durumunda Ortadoğu ve Kuzey Afrika bölgelerinde kriz kapıda. Dünya buğday ihracatında Rusya lider. Savaş öncesi yapılan tahminlere göre ise ABD Tarım Bakanlığı Rusya’nın 2021-22 pazarlama yılında (temmuz-haziran) buğday üretiminin 75,5 milyon ton, ihracatının ise 36 milyon ton olmasını bekliyordu.

PUTİN’İN ORTAYA ATTIĞI ROTALAR

1 Rotalardan en kolay ve ucuzu Belarus üzerinden olan. Tahıl Belarus üzerinden Baltık ülkelerinin limanlarına sevk edilecek, oradan da tüm dünyaya gönderilebilecek. Ancak bunun için Belarus'a yönelik yaptırımların kaldırılması gerekiyor.

2 Putin, ikinci rotanın ise mayınlardan temizlenmesi halinde Ukrayna limanları olabileceğini kaydetti. Buradan Romanya ve Polonya’ya ulaşılacak.

3 Ukrayna’dan tahıl sevkiyatı için üçüncü rota ise Rusya’nın kontrolündeki Azak ve Karadeniz’deki limanlar. Rusya Savunma Bakanı Sergey Şoygu, Rus ordusunun kontrolü altına giren Berdyansk ve Mariupol limanlarının normal şekilde çalıştığını ve tahıl sevkiyatına hazır olduğunu açıkladı.

PAKET ANLAŞMALAR

Tahıl krizinin çözümü için müzakereler, çağrılar devam ediyor. Taraflar birbirlerini suçlarken kriz de her geçen gün büyüyor. BM Genel Sekreteri Antonioa Guterres, Ukrayna’nın gıda ihracatını ve Rusya’nın gıda ve gübre ihracatını yeniden başlatmak için "paket anlaşma" olarak adlandırdığı bir anlaşmaya aracılık etmeye çalışıyor. Kriz tüm uluslararası kurumlarda da büyük tartışmalara vesile oluyor. Rusya’nın BM Büyükelçisi Vassily Nebenzia, Avrupa Konseyi Başkanı Charles Michel’in Moskova’yı Ukrayna’yı işgal ederek küresel bir gıda krizini körüklemekle suçladığı BM Güvenlik Konseyi (BMGK) toplantısını terk etti. Nebenzia yaptığı açıklamada, “Charles Michel’in buraya yaymak için geldiği yalanlar yüzünden kalamadım” dedi.

ÇALINTI BUĞDAY

Kiev yönetimi Rusya’yı kendilerine ait buğdayı çalarak Türkiye ve Suriye’nin de aralarında olduğu ülkelere satmakla suçluyor. Ukrayna’nın Ankara Büyükelçisi Vasil Bodnar savaşın 100’üncü gününde düzenlediği toplantıda, Rusya’nın 22 milyon ton tahılı rehin tuttuğunu belirtmiş, Türkiye ve pek çok ülkeye çalıntı buğday sattığını öne sürmüştü. Elçi, Ankara’ya bu konuda yardımcı olması için başvuruda bulunduklarını kaydetmişti. ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken de dün yaptığı açıklamada, Rusya’nın Ukrayna’nın tahıl ihracatının bir kısmını kar amacıyla çaldığına dair haberlerin inandırıcı olduğunu söyledi. Washington’un geçen ay çoğu Afrika’da olan 14 ülkeyi, Rusya’nın denizaşırı alıcılara çalıntı tahıl satmaya çalıştığı konusunda uyardığını bildirmişti.