Kuru soğan plansız üretim kurbanı

NECDET ORAL - Yüksek ziraat mühendisi

Bütün dünyada olduğu gibi, tüketicilerin gelir düzeyine bağlı olmaksızın her evin mutfağının vazgeçilmez sebzesi olan kuru soğan, içerdiği kükürt, lif, B ve C vitaminleri ile sağlık açısından da oldukça önemli bir besin kaynağıdır. Gıda olarak tüketilmesinin dışında grip, suçiçeği, kızamık, romatizma gibi hastalıkların tedavi edilebilmesi için üretilen ilaçlarda da etken madde olarak kullanılmaktadır.

Çin ve Hindistan’ın lider konumda bulunduğu dünya kuru soğan üretimi sıralamasında Türkiye yedinci sırada yer almaktadır. 2016 yılında Çin’de 23,8 milyon ton, Hindistan’da ise 19,4 milyon tonluk kuru soğan üretimi gerçekleşmiştir.

2017 yılında dünyada kuru soğan ihracatında 1,6 milyon tonla Hindistan ilk sırada yer almakta; bu ülkeyi Mısır (452 bin ton) ve Meksika (422 bin ton) izlemektedir. Türkiye 248 bin tonluk ihracatıyla altıncı sırada yer almaktadır.

Kuru soğan ithalatında 735 bin ton ithalat ile ilk sırada yer alan ABD’yi, 582 bin tonla Malezya ve 344 bin tonla İngiltere takip etmektedir.

TÜRKİYE’DE KURU SOĞAN ÜRETİMİ

Türkiye’nin hemen her yöresinde kuru soğan yetiştiriciliği yapılmakla birlikte, üretimin Marmara ile Orta Anadolu’nun kuzey ve doğu kesimlerinde yoğunlaştığı görülmektedir.

Kuru soğan ekim alanları

Türkiye’de 1995 yılında 143 bin hektar olan kuru soğan ekim alanı 2017 yılında 58 bin hektara düşmüştür. Ekim alanı en geniş olan il 110 bin dekarla Ankara’dır. Ankara’yı 60 bin dekarla Amasya, 46 bin dekarla Hatay ve sırasıyla Çorum, Tokat ve Eskişehir izlemektedir.

Yıllara Göre Kuru Soğan Ekim ve Üretimi

Kuru soğan üretimi

Türkiye’ de 2017 yılında 2,1 milyon ton kuru soğan üretimi gerçekleşmiştir. TÜİK 2018 yılında kuru soğan üretiminde yüzde 7 oranında azalış olacağı tahmin etmiştir. Ankara 523 bin ton üretimle ekim alanında olduğu gibi üretimde de ilk sırada yer almaktadır. Ankara’yı sırasıyla Amasya (272 bin ton), Hatay (198 bin ton), Eskişehir (168 bin ton), Adana (167 bin ton) ve Çorum (134 bin ton) izlemektedir. Türkiye’deki kuru soğan üretiminin yüzde 69’u bu illerde gerçekleştirilmektedir.

Hatay ve Adana illerinde daha çok yazlık soğan üretimi yapılırken, Amasya ve Ankara illerinde kışlık soğan üretilmektedir.

Kuru soğan fiyatları

Türkiye’de halen kuru soğan dahil hiçbir üründe üretimin yönlendirilmesi, planlanması söz konusu değildir. Çiftçi kendi maliyetini ve bir önceki yılın soğan fiyatını dikkate alarak üretim yapmaktadır. Bu nedenle bazı yıllar üretim fazlası oluşmakta ve ürün çiftçinin elinde kalmakta; bazı yıllarda ise üretim azaltmakta, dolayısıyla fiyatlar artmaktadır. Kuru soğan, ekonomide örümcek ağı teoremi olarak bilinen fiyat-arz dalgalanmalarına verilen tipik bir örnektir.

Öte yandan tarım girdilerindeki fahiş fiyat artışları da üretimi kısıtlayan başka bir etkendir. Gerçekten son bir yıl içerisinde yüzde 35’e ulaşan mazot ve yüzde 90’ı aşan kimyasal gübre fiyatları çiftçiyi üretim yapamaz hale getirmiştir.

Kuru soğan üretimini belirleyen bir başka etmen de üreticilerin güçlü pazarlama örgütlerine sahip olmayışıdır. Bu nedenle çiftçi ürünü üzerinde söz sahibi olamamakta, fiyat tüccarlar tarafından belirlenmektedir. Tabloda görüldüğü gibi Ekim ayında kuru soğanın üreticinin elinden çıkış fiyatı kilo başına 1,1 lira iken tüketici fiyatı 2,4 liradır. Fiyat Kasım ayında yükselmeye başlamış ve yüzde 100 artarak 5 liraya çıkmıştır. Ancak kuru soğandaki fiyat artışlarının üreticiye hiçbir faydası bulunmamaktadır. Çünkü ürün çiftçinin elinden çıkmış, tüccar tarafından depolanmıştır.

Aylara Göre Kuru Soğan Fiyatları

Kuru soğan fiyatının bir ay içerisinde yüzde 100 artması depolanan soğan miktarını gündeme getirmiştir. En fazla kuru soğan üretilen il durumundaki Ankara başta olmak üzere birçok ilde soğan depolarına yönelik baskınlar yapılmaya başlanmıştır.

Fiyat artışına etki eden tek ve doğrudan neden sanıldığı gibi stokçuluk değildir. Bu çok etkenli değişimin asıl nedenleri; önceki yıla göre üretimdeki (150 bin tonluk) gerileme, kışlık soğanların kontrollü sıcaklık ve nem ortamı olmayan depolarda stoklanması ve gelişen küf hastalığının hem tarlada hem de depolarda ürün kayıplarına yol açması, bazı tüccarların piyasaya soğan arzını azaltması ve özellikle market zincirlerinin fiyatları yükseltmesidir.

Sonuç ve öneriler

• Üretici örgütlülüğünün çok düşük düzeyde oluşu nedeniyle çiftçilerin pazarlık güçleri bulunmamaktadır. Üreticilerin kendi ürettikleri üründe söz sahibi olabilmeleri için örgütlenmeleri teşvik edilmelidir.
• Üretimde sürdürülebilirliğin sağlanması için üretim planlanmalı; çiftçi nerede, ne kadar ürün yetiştireceğini bilmelidir. Tarım destekleri üretimi yönlendirmenin bir aracı haline getirilmelidir.
• Kamu, çiftçinin üretim maliyetini düşürmek için gerekli tedbirleri almalı, özellikle girdi fiyatları kontrol altında tutulmalıdır.
• Üretim fazlası ürün işlenerek kurutulmuş soğan, soğan tozu ve soğuk zincir içinde kıyılmış soğan olarak değerlendirilmelidir.
• Depolama sırasındaki çürümelerin azaltılması için soğanların depolama öncesi iyice kurumaları sağlanmalı, yaralanmamalı, depoların sıcaklığına (5°C veya daha düşük) ve havalandırılmasına önem verilmeli ve aşırı nem oluşumundan kaçınılmalıdır.