Marmara atıksu arıtma stratejileri ve müsilaj
Müsilaj ile bugün görünür bir hale gelse de, çevre mühendislerinin yıllardır dikkat çektiği arıtma sorunları, Marmara gibi genç bir denizi tehdit eden en ciddi problemlerden birisi. Nedir, neden kaynaklanır, nasıl tedbirler alınmalı gibi soruları sormak için hâlâ geç değil.
DR. KIZILTAN YÜCEİL
Marmara Denizi ve çevresindeki “müsilaj” (deniz salyası) sorununu; tanımı, nedenleri, tehlikesi ve çözüm önerileri çerçevesinde ele almak istiyorum.
MÜSİLAJ NEDİR?
Deniz “müsilajı” (salyası) sıklıkla fitoplanktonlarca (mikroskobik bitkiler) üretilen zararsız, sümüksü bir maddedir1. Bu canlılar, insan kaynaklı faaliyetlerden (tarım, endüstri, evsel kullanım) gelen azot (N) ve fosfor (P) miktarı artıp ve uygun sıcaklar oluşunca çok hızlı büyüyebilir. Ölçümler müsilajın Marmara’da oksijeni azalttığını göstermektedir2. Oksijen azalması orta vadede canlı çeşitliliği için bir tehdittir.
ATIKSU ARITMA SİSTEMLERİ NASIL ÇALIŞIR?
Çevre mühendisliği disiplini çalışma konusu olan atıksu arıtma teknolojileri kullanılarak, N ve P yükleri yeterince giderilmezse, müsilaj riski artacaktır.Bu teknolojilerin “ön arıtım” kademesinde pissudaki iri maddeler ayrılır, “birinci derecede” atıksu dinlendirilir. Bakteriler yardımıyla; “ikinci derecede” karbon (C), “üçüncü derecede” N ve P giderir. Arıtma kademesi artıkça inşa alanı ihtiyacı yükselir.
ALICI ORTAM, DEŞARJ, DERİN DENİZ DEŞARJI NEDİR?
“Alıcı ortam”, atıksuların boşaltıldıkları kütleleri (deniz, göl, nehir vb), “deşarj”, boşaltılma işlemini ve “derin deniz deşarjı” ise suyun derin bölgelerine çok sayıda delikleri olan borularla deşarjını tarif eder. Derin deşarjlar, çevresel verilere göre tasarlanır ve sudaki canlı hayatının seyrelen atıksuyu tüketmesi beklenir. Çevre şartlarındaki değişimlerde risklidir. Arıtma ile birlikte kullanılması idealdir. Arıtmasız yüzeysel deşarjlardan daha faydalıdır ve arıtma sistemlerine kıyasla ekonomiktir.
MÜSİLAJDA İSTANBUL’UN ROLÜ NEDİR?
Marmara havzası arıtma kademe haritasına göre, N ve P arıtabilecek ileri (üçüncü) kademe tesisler çok az ve arıtmasız deşarjlar yaygındır 3. Türkiye’nin en kalabalık kenti olan İstanbul’un atıksu arıtma uygulamaları Marmara’daki ekolojik denge için belirleyicidir.
İSTANBUL ATIKSU ARITMA STRATEJİSİ
İstanbul’un içmesuyu, yağmursuyu ve atıksu stratejileri için tamamlanan son master plan, ilk kez 1993 yılında hazırlanmıştır: Anadolu Yakası için Riva (Karadeniz) ve Tuzla (Marmara) konumlarında; Avrupa Yakası için ise Büyükçekmece, Küçükçekmece ve Yenikapı (Marmara) ile Baltalimanı (Boğaz dip akıntısı ile Karadeniz) konumlarında üçüncü derece arıtma öngörülmüştür 4. Güvenli ama maliyetli olan bu çözüm, 1997-2000 arasında 8 ek seçenekle kıyaslanarak revize edilmiştir 4. 2040 yılına kadar geçerli olan revize plan 5 2000 yılında yayınlanmıştır 6.
Buna göre nihai olarak, “Tuzla drenaj alanı dışında kalan Asya Yakası atıksularının Göksu’ya taşınarak birinci derece arıtma sonrası Boğaz’a derin deniz deşarjı ile boşaltılması veya deniz izleme çalışmaları sonucunda gerekli olduğu anlaşılırsa tünelle taşınarak Riva’dan Karadeniz’e deşarjı” öngörülmüştür 7. Bu çözüm de, maliyetleri gözetmek ve yüzeysel kirlenmeye karşı vakit kazanmak için; “Tuzla Havzası dışındaki Asya Yakası atıksularının tamamını ilk arıtma sonrası derin deniz deşarjları ile Boğazın alt akımına boşaltarak, Karadeniz alt tabakasına tabii yollarla taşınımı sağlamak (Kadıköy, Göksu/Küçüksu, Üsküdar-Paşabahçe Sistemi)”, uygulamasıyla 2010 yılına ötelenmiştir. Silahtarağa’da bir tesis yapılması ise planlanmamıştır 5.
Günümüzde Riva’da veya Göksu’da arıtma tesisi olmadığı gibi, derin deniz deşarjları aktiftir 8. 2010’dan bu yana uygulanan arıtma kademesi, planlananın altındadır. Küresel ısınma kaynaklı su sıcaklığı artışı sonucu, Boğaz’daki iki yönlü akıntı tabakaların etkilenmesi ve derin deşarjların Karadeniz yerine, dönem dönem Marmara’ya geri dönmüş olması olasıdır. Bu risk 20 yıl önceki master planda da tespit edilmişti5.
İstanbul’da, yağmursuyu drenaj ve atıksu toplama hatlarının bir çok noktada birleşik olduğu iddia edilmektedir9. Oysa planda, bu hatların ayrı planlaması benimsenmiştir. Birleşik sistemde yağışlı dönemlerde, arıtma verimi düşebilir.
İstanbul’daki 106 derenin5 ıslah kesitlerinde sadece yağmur suyu akması beklenir. Kurbağalıdere’deki aksi örnekte olduğu gibi, bu durum kaçak ya da hatalı atıksu bağlantılarının göstergesidir. Bu akımlar arıtılmaksızın doğrudan denize ulaşmaktadır.
Marmara havzasındaki atıksu arıtma tesislerinin; yerel şartlara ve mevzuata uygun işletilmediği ve arıtma performansında sorunlar olduğu da ifade edilmektedir 10.
TEHLİKELER
Sıralanan sorunlar, müsilajın “kronik” nedenlere dayandığı ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Kış şartlarında mikroskobik faaliyetin yavaşlayabileceği ve bölgesel iyileşmeler gözlemlenebileceği düşünülebilir. Bu kronik soruna “acil çözümler” sağlanmadıkça, önümüzdeki yıllarda, Marmara Denizi’nde tür çeşitliliği, turizm ve balıkçılık ciddi ve kalıcı zarar görebilir.
TEDBİRLER
2019 yılında İSKİ tarafından yeni bir Master Plan çalışması için hazırlıklara başlanmış olması olumlu bir gelişmedir. Bununla birlikte;
Marmara Denizi atıksu arıtma plan ve uygulamaları, havza seviyesinde, tüm paydaşların işbirliği, sorumluluğu ve ortak kaynaklarıyla bütüncül yönetilmelidir.
İstanbul arıtma kademelerinin artırılması için acil alan ve kaynak tahsisi sağlanmalıdır.
Yağmursuyu drenaj ve atıksu toplama sistemleri ayrışmalı, dere kesitlerine hatalı bağlantılar engellenmelidir.
Evsel ve endüstriyel atıksu kaynaklarının arıtma tesisi eksiklikleri giderilmelidir.
Yüzeysel vakumla temizlik veya suyun oksijenizasyonu için mekanik çözümler ancak kısmi ve görsel iyileşme sağlayabilir.
Müsilaj giderimi için mikroorganizmaların kullanılması laboratuvar şartlarında olumlu sonuç verse bile, ekosistemde öngörülemez olumsuz sonuçlar doğurabilir.
Mevzuata uygun çıkış atıksuyu kalite denetimleri artırılmalı, cezalar caydırıcı olmalıdır.
Uygunsuz işlem yapanların, kamuoyuna ifşa edilmesi (tarım ve gıda ürünleri mevzuatında olduğu gibi) ek bir caydırıcı etki sağlayabilir.
Nesnelerin interneti (IoT), uzaktan algılama ve uzaktan ölçüm (telemetri) uygulamalarıyla alıcı ortamda ve tesis giriş-çıkış noktalarından anlık/günlük veriler toplanabilir ve sistemlerin işletilmesinde kullanılabilir.
Tüm sayısal veriler ortak bir dijital platform ile ek servis, fayda ve araştırmalar geliştirebilecek bilişim ve bilim camiasının erişimine açılabilir.
Gerçekleştirilen tüm düzeltici faaliyetler şeffaf bir şekilde paylaşılarak toplumsal motivasyon desteklenebilir.
200 yıllık çevre mühendisliğinin “geleceğin mesleği” olarak algılanma anlayışı terk edilmelidir.
Kaynaklar:
1en.wikipedia.org, “Sea snot”
2yesilgazete.org, “Marmara’nın derinliklerine inildi: Müsilaj sudaki oksijeni sınır eşiğe kadar azaltmış”
3twitter.com, @OnderAlgedik
4“İstanbul Yeni Atıksu ve Master Planındaki Arıtma ve Deşarj Stratejileri” İSKİ, Büyükşehirlerde Atıksu Yönetimi ve Deniz Kirlenmesi Kontrolü Sempozyumu, Sahife 63-72, İstanbul, 1998
5İstanbul Su Temini, Kanalizasyon ve Drenaj, Atıksu Arıtma ve Uzaklaştırma Master Plan Etüdü, İSKİ, İstanbul, (1997-2000)
6hurriyet.com.tr, “İSKİ’nin 2040 Master Planı”
7“İstanbul Atıksu Arıtma ve Deşarjı Öncelikleri ve Stratejileri” Ankara Büyükşehir Belediyesi Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü, (ASKİ), 2000’li Yılların Şehircilik Standartlarında Su ve Kanalizasyon Sempozyumu, Sahife 55-65, Ankara, 1999
8iski.istanbul, “Atık Su Arıtma Tesisleri”
9youtube.com, “Nevşin Mengü – Bugün ne oldu? Marmara Denizi için umutlu olmak için ise erken”
10Belediye, Haftalık Bülten Sayı 54, “Karar vericilerin yeniliğe açık olması ve mühendislerine güvenmesi gerekiyor”, Haziran 2021, sf 3-5