Maske gizlemez, gösterir
Derinde olan, kendini göstermek için mutlaka bir yüzeye gerek duyar. Derinlere ve yükseklere yaptığı tinsel yolculuk sırasında kâhinin mırıldandığı muammalar ya da şamanın kaya yüzeyine çizdiği resimler görünmez olanın işitilir ve görünür hale geldiği yüzey fenomenleridir; kavranamaz olanın kavranabilir, anlamsız olanın anlaşılabilir hale geldiği imgeler. Dinler tarihi uzmanı Mircae Eliade gibi, buna hiyerofani, yani kutsalın tezahürü de diyebilirsiniz ya da kaosun biçimlenmemiş kuvvetlerinin bir yüzeyde örgütlenip biçimli hale gelmesi de. Yüzümüz de bir yüzeydir, birbiri ardına hiyerofanilerin sergilendiği dalgalı bir ekran. Derinlerdeki anlamsızlık yüzde yerini yorumlanabilir göstergelere bırakır. Akışkan duyguların derin karmaşası yüzde dile gelir ve dile gelen her şey gibi duygular da anlamlı bir dünyanın kuruluşuna dâhil olurlar: “Mimikler, bakışın yönü, başın duruşu herkesin tarihi ve mizacına göre ufak farklılıklar gösterebilen, ama aynı toplumsal grubun tüm üyelerinin paylaştığı bir yüz dilinin parçalarıdır” (Le Breton, Yüz Üzerine, BÜY). Ve yüz nasıl görünmez olanı görünür hale getiriyorsa aynı yüz sizi ele de verir. Görünmez kuvvetleri ele geçiren sadece siz olsaydınız iyiydi; görünmez kuvvet sizsiniz ve yüzünüz sayesinde sizi de ele geçirirler.
***
Derinlerde akmakta olan duyguları yüzeyde biçimlendiren, yüzün esnekliğidir; her öğesinin bir aktör gibi duyguları dışavurmak üzere hem birlikte hem de ayrı ayrı hareket edebilme yetenekleri. O yüzden yüz, içeride olanları dışarı yansıtan, içeriye bağlı olarak yüzeyinde durmadan değişik kompozisyonlar sergileyen dışavurumcu bir tuvaldir. Öz ve biçim birlikteliğine inanan fizyonomi uzmanları, bir yüzün çizgilerinden içerideki özü, saklı kişiliği açığa çıkaracaklarını iddia edebilirler. Fakat yüz, duygular gibi, o kadar akışkandır ki buradan tek bir gizli kişilik çıkarmak mümkün değil; yüz, insanın içinde çok sayıda kişiliği sakladığının kanıtıdır. Göçebe bir yüzle baş edemeyeceklerini anlayan uzmanlar analizlerinde, yüzün fotoğrafik imgesini kullanmak zorunda kalmışlardır. Ancak yüzün öğelerini sabitlediklerinde amaçlarına ulaşabileceklerini bilirler. Yüz başkalaşım alanı olmasına rağmen yine de anlamın merkezidir. Yüzünüzün ürettiği anlamlar kodlanır ve toplumsal ilişkilere ancak bu kodlar aracılığıyla katılabilirsiniz. Toplu taşıma aracında yüzünüzü anlamsız ifadelerle kodsuzlaştırmaya çalışın, bakalım ne olacak? Kodlamadan kaçamazsınız, yine kodlanacaksınız, bu sefer deli ve anormal olarak. İlk dil, yüz dilidir; toplumsala dâhil olmak için ilk önce yüzümüzü kullanmayı öğrendik.
***
Yüz, içeride olmakta olanı dışa vurmakla kalmıyor, kişiyi toplumun simgesel düzenine yerleştirerek kodluyor ve kimliklendiriyor da. Yüz kimliğin üretildiği yerdir; biyometrik fotoğraflarınız sayesinde iktidarın denetlenebilir geometrik düzlemine yerleştirilirsiniz. Yüzü gizlemek ya da bir tiyatro sahnesine dönüştürmek, ele geçmemek için kullanılan taktiklerdir. Virüse yakalanmamak için yüzümüzü bir maskenin ardına saklamayı pandemi sürecinde deneyimledik. Asıl mesele, virüs gibi toplumun kılcal damarlarına yayılan iktidara yakalanmamak. Yakalandıkça, kodlanacak, denetlenecek, kaydedilecek ve boyun eğdirileceksiniz. Subcommandante Marcos‘un maske takması, simgesel anlam düzeninden, kimlikten, semiyotik boyun eğdirmeden kaçmak içindir. Maskesi Marcos’u kimliksizleştirmez, aksine kimliklerini çoğaltır. Malevich’in “Siyah Karesi” gibi, maskesi görünür olanı değil, görünmez kılınan öteki kimlikleri gösterir: Eşcinselleri, siyahları, anarşistleri, Filistinlileri, yerlileri, çingeneleri, kadınları, topraksız köylüleri, emekçileri ve tabii ki dağlardaki Zapatistaları.
Persona ya da kişilik bir maskedir. Maske, Dumbledore’un Harry Potter’a verdiği görünmezlik pelerini gibi değildir; gizlemez, gösterir. Şayet makbul bir persona’nız varsa her yerde görünür hale gelirsiniz. Bir de görünmez kılınanlar vardır. Yeryüzünün anlamı, görünmez olanların yüz çizgilerinde görünür en çok. Yüzler, derinlerde olanı dışa vuran arayüzler; sömürünün, yıkımın, acının göstergeleri. Yüzlerin anlamı ve kederi, Marcos’un maskesini yüzümüze geçirdiğimizde, persona’larımız yerin yüzüne dönüştüğünde değişebilir ancak.