Matrix bağlantıları

MEHMET LAÇİN

Matrix milenyumun eşiğinde hatta eşiğin tam bitişinde yer alan ve bulunduğu yerden baktığında belki de gelecek olan yeni yüz yılın olası bir senaryosunu canlandıran üç filmden ve bir animasyondan meydana gelen fütüristtik bir evrendir. Yaklaşık 19 yıl sonra seriye eklenecek olan devam filmi için Nisan 2021 olarak planlanan vizyon tarihini tüm planlarımızı altüst eden pandemi dolayısıyla, doğal olarak burayı da pas geçmedi, 22 Aralık 2022’ye erteledi. Kendi içinde hikâyesini tamamlayan bir seri olan Matrix’in devam filmi serinin hayranları tarafından çokça tartışma ve endişe yaratıyor. Hâlâ tartışılan ve hakkında binlerce teori, onlarca kitap yazılmış olsa da nokta konulmuş hikâyelere popüler kültür egemenliğinde devam edilmesi sonucu ortaya çıkan eserler haklı bir korku unsurudur. Ancak devam filmine dair internetten edindiğimiz bilgiler, içeriğine dair sınırlı olsa da hayran tahminleri doğrultusunda şimdilik tatminkâr bir noktadadır. Filmin olası adı 'Matrix Resurrections'dır (Resurrection diriliş olarak çevrilebilir). Yayınlandığı dönemde öyküsüyle, çekim tarzıyla ve sinematografik düsturuyla büyük sükse yaratan film aynı zamanda kendinden sonra gelen birçok fantastik, bilimkurgu ve fütüristtik film için öncü oldu, umalım ki bize bu evreni sunan ince zekâlar yine yeni bir tarza öncülük edecek bir eser ortaya çıkarmış olsun.

SİBER PUNK

Yeni gelecek filme bir merhabadan sonra gelelim asıl anlatmak istediğimiz noktaya: Matrix senaryosu bilimkurgu türünün siber punk (cyberpunk) alt başlığında kategorilendirilir. Siber punk hikâyeler teknolojinin çok büyük gelişimler gösterdiği, buna oranla yaşam kalitesinin çok düşük seviyelerde olduğu distopik gelecek dünya veya evren kurgularıdır. Wachowski’lerin kurguladığı dünya ise yapay zekânın ve Sibernetiklerin (Cybernetics) gelişmelerinin yüksek olduğu hatta insanlığa karşı olan savaştan galip çıkacak ve sosyal düzeni değiştirecek kadar yüksek olduğu bir dünyadır. Temel hikâyesi bir kitaba dayanmayan kült seriler çok zengin esinlenme kaynaklarına sahiptirler. Teşbihde hata olmamasına sığınarak George Lucas’ın Yıldız Savaşları (Star Wars) serisini ele alalım, evren olarak bilimkurgusal olan ancak dayandığı mitler ve dini benzetmelerle fantastik türe dahil edilen bu seride esinlenilen popüler kültür eserleri Alex Raymond tarafından çizilen Flash Gordon çizgi roman serisi ve ondan esinlenen üçlü film serisi (Türk sinemasında Baytekin olarak anılır), Akira Kurosawa’nın Gizli Kale (Hidden Fortess) (1958) ve Yojimbo (1961) filmleri, Joseph Campbell’ın Kahramanın Sonsuz Yolculuğu (A Hero With A Thousand Faces) kitabıdır. Tabi ki sadece bu kadar değildir ve başka bir yazının konusudur, birçok Doğu Sineması’nı, samuray hikâyelerini ve Western Sineması’nı kaynak olarak kullanır. Burada Matrix ile kurulan ortaklık Campell’in Kahramanın Sonsuz Yolculuğu’dur, hatta Yüzüklerin Efendisi (Lord of The Rings) serisine de ilham kaynağı oldu bu eser. Eserde anlatılan kahramanlık hikâyelerinin, mitolojilerin benzerliği üzerinden felsefi ve pratik bir formülasyon çıkarımıdır.

MATRİX 101 LİSTESİ

Ve karşınızda Matrix içindeki dev okuma listemiz (anlaşılmasını umduğum üzere serinin tüm felsefi altyapısını ve tüm edebi göndermelerini bir yazıda anlatmak mümkün değil, biz de buradan filme bir gönderme yaparak buna bir 101 yazısı diyelim).

Wachowski’ler seriyi derin analojik unsurlar üzerinden kurmuşlardır; felsefi referanslar, dini efsaneler, mitolojik hikâyeler, edebi eserler ve popüler kültürün pek çok ürününden faydalandılar. Filmlerdeki neredeyse tüm isimlerin din ve mitoloji hikâyelerinde geçtiğini söylemek yanlış olmaz. Öncelikle filmin adından başlayalım, Matrix Latince ana rahmi anlamına geliyor. Bu isim ilk defa Leslie Purnell Davies tarafından 1969'da The White Room eserinde benzer bir tanımla kullanıldı ancak filmin ana esin kaynaklarından biri olan ve yine bir siber punk yazarı olan William Gibson’nun 1984’te yazdığı Neuromancer adlı kitapta da geçer. Gibson ilham olan dünyanın temelini atıyor, kompleks bilgisayar sistemlerine zihin bağlantısı aracılığıyla giren hackerlık ve korsanlık yapan Case isimli kahramanın hikâyesini anlatıyor. Aynı zamanda bu kitap Matrix serinin net bir şekilde ilham aldığı Kabuktaki Hayalet (Ghost in The Shell) isimli animasyonun da esin kaynağı oldu. Bu animasyonun hikâyesi ise Kokaku Kidotai orijinal adıyla 1989’da Masamune Shirow kaleminden çıkan mangadır.

Wachowski’ler yarattıkları dünya sayesinde fantastik kurguya kaçan noktaları olsa da temiz bir bilimkurgu hikâyesidir. Tüm bilimkurgu hikâyeleri gibi temel dayanağı hayal gücü olsa da beslendiği yer toplumsal ilişkilerdir, anlattığı hikâye bakımından da insanlığın toplum düzeninin ve belirlediği dönemin açısından bakarsak aslında net bir kapitalizm eleştirisi görürüz. Eleştiri noktası üretim ve tüketim ilişkilerinin ve biçimlerinin insanlığı veya insanca yaşamayı nasıl yok edeceği üzerinden yürütülüyor.

Bu konunun üzerine gerçek nedir üzerinden gider ve buradaki temel referans metinleri Jean Baudrillard’ın Simülarklar ve Simülasyon’u, Platon’nun Devlet kitabında bahsettiği Mağara Alegorisi, Philip K. Dick’in Elektrikli Koyun Düşler Mi? ve birçok Lewis Carroll’ün Alice Harikalar Diyarında göndermesidir. Tüm bu eserlerde gerçeğin sorgulanmasının yanı sıra Alice Harikalar Diyarında ile gerçek ile düş ayırdının kaybolduğu bir evrenin imajı lanse edilir, Baudrillard’ın Simülarklar ve Simülasyon’una ise sistemi kontrol edenlerce medya, reklam gibi kimi araçlarla toplumsal düzenin dizaynı ve tüketim alışkanlıkları üzerinden kapitalizm eleştirisine göz kırpılır. Sistemde makinaların bir sanal gerçeklik içinde insanları yaşatarak bedenlerini enerji kaynağı olarak kullanması üretim ilişkileri bazında bir sistem eleştirisidir ve bedenin üretim gücü kavramıyla Foucault’a bir göndermedir. Sanal gerçekliğin bir tercih değil zaruriyet oluşu ve hapishane benzetmesi de Foucault esintileri taşıyor. Son olarak tüm eleştiri ise bu sistemin yanlış bir bilinçle kurulduğu gerçeğini vurgulayarak Marks ve Engels ikilisinin kaleme aldığı Alman İdeolojisi eserine ve Descartes’in Yöntem Üzerine Konuşma kitabında geçen her şeyi kurgulayan kötü cin önermesine gönderme yapıyor.

Film çekimleri başlamadan önce Wachowski’ler Keanu Reeves’e okuması gereken üç kitap verir; Jean Baudrillard’ın Simülarklar ve Simülasyon kitabı, Kevin Kelly’nin Out of Control kitabı ve Dylan Evans’ın Evrimsel Psikolojiye Giriş kitabı Neo karakterinin evrene giriş kitaplarıdır.

Film serisi boyunca seçimler ve özgür irade konuları vurgulanır tüm tezatlıklar tartışmalar sonu olması gereken filmimizde tek bir yere bağlanır kalp ve duygular karşısında akıl ve saf düşüncenin karşılaşması, bu karşıtlığın bir tarafı belli noktalarıyla Kant’ın Saf Aklın Eleştirisi eserini temsil eder. Kaşığın aslında neden var olmadığını merak edenler için yazımıza sığmayanları bulabileceği son kaynağı önererek bitirelim: William Irwin, Matrix ve Felsefe.

Kaynak

Artun AVCI What is the Matrix
Fatma ÖZTAT Gerçeklik, İktidar ve Beden Kavramları Işığında Matrix Filmi
Shockvoice Youtube Sayfası Beyaz Tavşanı İzle Oynatma Listesi
Alex Raymond Flash Gordon (Baytekin) Büyülü Çizgi Roman Yayıncılık
Joseph Campbell’ın Kahramanın Sonsuz Yolculuğu (A Hero With A Thousand Faces) Kabalcı, İthaki
Leslie Purnell Davies The White Room Türkçe Çevirisi Bulunmamaktadır
William Gibson Neuromancer Sarmal Yayınları, Altın Kitaplar, Altı Kırk Beş Yayınları
Masamune Shirow Kokaku Kidotai Türkçe Çevirisi Bulunmamaktadır
Jean Baudrillard Simülarklar ve Simülasyon Doğu Batı Yayınları
Platon Devlet Türkiye İş Bankası Yayınları
Philip K. Dick Elektrikli Kotun Düşler Mi? Alfa, Altı Kırk Beş Yayınları
Lewis Carroll Alice Harikalar Diyarında Türkiye İş Bankası Yayınları
Foucault Hapishanenin Doğuşu İmge Kitabevi
Karl Marks Friedrich Engels Alman İdeolojisi Evrensel Yayınları
Descartes Yöntem Üzerine Konuşma Bir Çok Yayın Evi Tarafından Çevrilmiştir
Kevin Kelly Out of Control Türkçe Çevirisi Bulunmamaktadır
Dylan Evans Evrimsel Psikolojiye Giriş Türk Psikologlar Derneği Yayınları
Immanuel Kant Saf Aklın Eleştirisi Bir Çok Yayın Evi Tarafından Çevrilmiştir
William Irwin Matrix ve Felsefe Olimpos Yayınları