Mevsimsiz ve mevsimli hastalıklar

Prof. Dr. Esin Davutoğlu Şenol - @esenol

Yaz öyle hızlı başladı ki daha haziran ortasında çok yüksek sıcaklıklara erişildi. Sıcaklık artışları, 2023 yılında da rekor seviyeye ulaşmıştı.

DSÖ’ye göre 21.yüzyılın en önemli halk sağlığı sorunu, uzun ve kurak yazlar ile seyreden iklim krizi. Tek başına ısı artışının dahi yaşlanan ve eşlikçi müzmin (kronik) hastalıkları olan dünya nüfusu üzerinde büyük etkisi olacak. Bir yandan da bu kriz infeksiyon hastalıkları riskini artırıyor.

SİNEKLER

Sıcaklık artışı nedeniyle, artık dünyanın yarıdan fazlasının sivrisineklerle bulaşan hastalıklara duyarlı olduğu projeksiyonu yapılıyor. Dang humması, sıtma gibi sivrisineklerle bulaşan hastalıklar bulunduğu coğrafyaların dışına çıktı. 2021 yılında yapılan bir yayında İstanbul’un 27 ilçesinde bulunduğu anlaşılan “Asya Kaplan Sivrisineği” (Aedes albopictus) bulunduğu bölgelerde ve bölgelerarası yayılımını hızla artıran bir tür ve Dang, Batı Nil Ansefaliti gibi hastalıkların taşıyıcısı. (https://dergipark.org.tr/tr/pub/dubited/issue/62574/868827) Ancak ülkemizde sinek mücadelesinin doğru yürütülemediği de anlaşılıyor. (https://www.birgun.net/makale/kanimizi-emen-isiran-sinekler-451835) Avrupa’da, başta Doğu Avrupa, Yunanistan ve İsrail’den yapılan yayınlar olgu artışlarını gösteriyor. Tropikal hastalıklar olarak bildiğimiz hastalıkların, Afrika, Güney Amerika kıtaları dışına yayılımında, uluslararası seyahat ve ticaretin de önemli etkisi var. Ez cümle tropikal seyahatler ve ticaret yapanlar için,  ayrıca yaz boyunca sivrisinek ısırıkları konusunda bireysel önlemler ve bilgilendirme çok önemli.

COVID-19

Yaz mevsiminin bir diğer değişmez kâbusu da ishal ile seyreden hastalıklar oluyor. Bir yandan da hala mevsimsel olamayan,  COVID-19 yeni türevleriyle yakamızdan düşmüyor. İskoçya’da seyahat için bulunan arkadaşım, “ burada turdaki herkes COVID-19 oldu, neyse ki kısa sürüyor” notunu iletti. ABD ‘deki bildirim de olgu, acil başvuru ve hastane yatışlarının arttığını gösteriyor. Neyse ki yeni varyantların adı olan “FLİRT”,  yaz ile uyumlu. Mizah bir yana, bu isim, virüsteki mutasyon bölgelerine atıftan türetilmiş teknik bir tanım yani bildiğimiz flört ile ilişkisi yok.

İSHAL

Kış mevsiminde acil servisleri neredeyse istila eden gribal infeksiyonların yaz analoğu da ishal. Ani başlayan, bir besini tükettikten sonra kısa sürede ortaya çıkan ishaller çoğunlukla besin zehirlenmeleri ile ilişkili. Bir yandan artan sıcaklıklar bir yandan daha sık olarak dışarıda,  nasıl hazırlandığını bilmediğimiz, gıdaları tüketiyor olmamız bu ihtimali artırıyor. Bir mikroorganizma ile kirlenmiş olan su veya gıdalar ile bulaşan en az 250 hastalık var. Bu nedenle temiz su ve gıda güvenliği çok önemli.

Gıda güvenliği için başta kümes hayvanları olmak üzere,  etinden ve sütünden yararlandığımız hayvanlarda hastalık önleyici, aşı, antibiyotik gibi yaklaşımlar, gıda hazırlayıcılarının hijyen konusundaki bilgi ve dikkati ve gıdanın sıcak ortamlarda bekletilmemesi önemli. Bu aralar dışkı testi yaptığımız ishal ile gelen başvurularda sıklıkla “Norovirüs” tespit ediyoruz. İngiltere gibi düzenli test yapan ülkeler, daha çok okulların açıldığı sonbahar ve kış mevsimine özgü bu etkenin,  yaz ishallerindeki artan etkisine vurgu yapıyor. Şiddetli bulantı, kusma, grip benzeri kırıklık, yüksek ateş ile seyreden bir tabloya yol açıyor. Tuvaletler, yüzeyler, insandan insana, gıda ve su ile bulaşabiliyor. El yıkamak, çevre temizliği, hasta kişilerle ortak tuvalet kullanmamak önemli. İshali olanlarda her zaman test yapılması ya da antibiyotik tedavisi verilmesi ise çok gereksiz üstelik süreci uzatabilir de. Özellikle antibiyotiklerin hangi durumlarda işe yaradığını şöyle belirteyim ki gereksiz yere kullanılmasın; Ateşin 38.5 dereceden yüksek olması, şiddetli karın ağrısı, sıvı kaybı ve 24 saatte 6 kereden fazla dışkılama,  kanlı ishal varsa antibiyotik başlanılabilir. Ama ishaller sıklıkla, test ve antibiyotik gerekmeksizin, kısa sürede kendiliğinden iyileşir. Bağışıklık sistemi baskılanmış olanlar, ileri yaşlardakiler, gebeler ve bebekler için daha dikkatli olunmalıdır. İshal iki haftadan uzun sürüyorsa, nedeni mutlaka araştırılmalıdır.

Bulaşıcı hastalıklarla karşılaşma riskinin yüksek olduğu bu zamanda ve özellikle coğrafyada birinci basamakta akılcı yaklaşımın, koruyucu hekimliğin, sağlık okur yazarlığının önemi artıyor. Önemi artan pek çok şey gibi mühim olanlardan eksilttiklerimizi düşününce de ehh… Çetin Altan’ı anayım… enseyi karatıyorum.