Radikal adımlar atmak gerekiyor

Barış GENÇYILMAZ

Brezilyalı gazeteci Nelson Rodrigues, "Futbolda en büyük körlük sadece topu görmektir"¹ der. Bu söz, büyük resmi görme fetişinin zirve ülkesi Türkiye'de futbol severlere bir çerçeve sunabilir. Son yıllarda saha içinde kalmanın imkânsız hâle geldiği Türkiye futbol atmosferinin en çok konuşulan unsuru maalesef hakemler oldu.

2023-2024 sezonu saha içi performansların yerine hakemlerin konuşulduğu bir sezon olarak kayda geçti. Türkiye Futbol Federasyonu'nun (TFF) yapısı, başkanının seçim görünümlü atanması, kulüplerin birbirleriyle olan ilişkileri ve taraftarların da dahil olduğu negatif futbol iklimi, seyir zevki tartışmalı ancak stres seviyesi yüksek bir yılı geride bırakmaya yol açtı. Dönemin en çok konuşulan saha unsuru ise şüphesiz hakemler oldu.

Kasım ayının başında Fenerbahçe başkanı Ali Koç'un "İzmir Çetesi" çıkışı, her hafta tartışma konusu olan hakemler hakkındaki en mühim iddia oldu. Adı geçen hakemlerden birinin eşi olan Leyla Ceylan'ın ifadeleri de bu iddiaları destekledi. Fakat medyada haberlerin yer alma şekli sistemi sorgulamak yerine bazı isimlerin sıkça zikredilmesinin ötesine geçmedi. Futbol gündemini takip edenler tüm bu gürültünün ardında nelerin olduğunu ve şimdi nelerin değiştiğini hâlâ tam öğrenebilmiş değil. Mehmet Büyükekşi başkanlığındaki TFF yönetimi hakem tartışmalarını bitirme iddiasıyla yola çıktı ve “yapay zeka, algoritma, dijital atama” kavramlarla tanışmamızı sağladı. Ancak bu değişim rüzgarları, futbol kamuoyunda bir adalet duygusu yaratamadığı gibi yepyeni tartışmalara da kapı araladı. Yeni TFF yönetimi ile bugün gelinen noktada hakem atama sistemlerine ilişkin tüm dijital atılımlar rafa kaldırıldı ve tekrar manuel atamaya dönüldü.

DİJİTAL ATAMA KARARI; BİR İLERİ BİR GERİ

En başa dönülürse 22-23 sezonu TFF’nin aldığı dijitalleşme kararıyla başlamış ve bu durum futbol çevrelerince olumlu karşılanmıştı. Alınan karara göre hakem atamalarında insan faktörü en aza indirilecek ve daha önce MHK üyelerince belirlenen hakemler bir yazılım kullanılarak tayin edilecekti. TFF’nin iç işleyişinde kullandığı Futbol Yönetim Sistemi(FYS) geliştirilerek Hakem Atama Sistemi’ne geçileceği duyurulmuştu. Ayrıca UEFA’ya bağlı liglerdeki VAR hakemlerinin ihtiyaç halinde süper ligde görev yapabileceği de alınan kararlar arasındaydı.

Hakem Atama Sistemi’nin yazılımsal özellikleri, algoritmanın şeffaflığı ve maliyetine dair bilgiler gizli tutuldu. Spor basınıyla yapılan kısıtlı paylaşımda köklü değişikliklere gidildiği vurgulandı. Sezon ortasında ise "bazı" maçlarda algoritma yerine manuel atama yöntemi kullanıldı.

YAPAY ZEKA KULÜPLERİN GÜVENİNİ KAZANAMADI

22-23 sezon ilk devresi biterken TFF, kulüp yetkililerinin de katılımıyla dijital hakem atama günü düzenledi. TFF bu etkinliği “Başkanların ve temsilcilerinin yer aldığı toplantıda; hakem atamalarında kullanılan algoritmanın hangi kriterleri içerdiği, bu kriterlerin nasıl oluşturulduğu ve Dijital Hakem Atama Yönteminin işleyişi hakkında bilgi verildi” ifadeleriyle servis etti. Fakat bu etkinlikten çok kısa bir süre Fenerbahçe Başkanı Ali Koç, “MHK, federasyonu yapay zeka adıyla uyutuyor” açıklamasında bulundu. Atamaların kişilerin kanaatine göre yapıldığını, gelen itirazların ise “yapay zeka bu şekilde atadı” şeklinde savuşturulduğunu söyledi.

Ligin 18. Haftasındaki Fenerbahçe-Galatasaray maçını yönetecek hakem yapay zekaya bırakılmadı. TFF Başkanı Mehmet Büyükekşi, dönemin MHK başkanı Sabri Çelik’le görüşerek hakem Halil Umut Meler’in maçta görev almasını istedi. Daha sonra ligin 27.haftasındaki Fenerbahçe - Beşiktaş maçını yönetecek hakem ve yardımcılarının ataması da manuel olarak yapıldı. TFF yaptığı açıklamayla haftanın diğer maçlarındaki hakem görevlendirmelerinin “Dijital Atama Yöntemi” ile ancak derbinin eski usül MHK kararı ile atandığını bildirdi. Bu uygulama diğer derbilerde de bu şekilde devam edince futbol kamuoyunda algoritmanın güvenilirliği sorgulandı.

HAKEM ATAMALARININ 23/24 SEZON HİKAYESİ

Sezon açılışı öncesi MHK’nın yaz seminerinde konuşan Büyükekşi, hakem atamalarında yapay zeka kullanımın genişletileceğini ve VAR hakemlerinin de artık algoritmayla atanacağını söyledi. Bu açıklama, sistemin işleyişini şeffaf bulmayan futbol paydaşları ile federasyon arasında ciddi görüş ayrılığı olduğunu bir kez daha gösterdi.

HAKEMLERİN İSİMLERİ VERİLDİ, “İZMİR ÇETESİ” DENDİ

23-24 sezonunun ilk devresi bitmeden son zamanların en büyük krizi patlak verdi. Fenerbahçe başkanı Ali Koç, takımlarının aleyhine yapıldığını düşündüğü hakem hatalarıyla ilgili geniş açıklamalarda bulundu. Açıklamanın atamalarla ilgili kısmında doğrudan hakem isimleri zikredildi. Bu isimler ağırlıklı olarak VAR’dan sorumlu MHK üyesi Tolga Özkalfa ve hakemler Alper Ulusoy, Koray Gençerler, Hakan Ceylan, Serkan Tokat’tı. Ayrıca bir maçta yan hakem Serkan Olguncan’ın söz konusu hakemlerin kararından farklı tutum sergilediği için haftalarca maçlara verilmediğini dile getirdi. Özetle Koç, MHK’da ve saha hakemleri arasında bir “İzmir gruplaşması” olduğunu ve bu grubun federasyonu yönlendirdiğini öne sürdü.

Kısa bir süre sonra hakem Hakan Ceylan’ın eşi Leyla Ceylan, kocasının kendisini MHK eski başkanı Lale Orta ile aldattığını öne sürerek boşanma davası açtı. Sıradan görülebilecek bir davanın ardından gelen açıklamalar ise Türk futbol sözlüğüne yeni bir tamlama ekledi: “İzmirli hakem çetesi”.

HAKEMLERE DÖNÜK TEPKİDE DOZ AŞIMI

Ali Koç, 5 Kasım 2023’teki Fenerbahçe Divan Kurulunda adını verdiği hakemlerle ilgili iddiaları tekrar gündeme taşıdı. TFF ise 9 Kasım’da Koç’un iddialarına cevap olarak hakemleri savunan bir resmi açıklamada bulundu. Açıklamada İzmir bölge hakemlerinin maç sayıları, hakemlerin sağlık raporları, VAR görüntülerinin bazı kulüp yöneticilerine servis edildiği ve bazı hakemlerin seminerlere katılmadığı gibi iddialara karşı dosya eklerinin yer aldığı geniş ifadelere yer verildi. Ancak bu karşılıklı açıklamalar sorunların çözümüne hizmet etmedi ve geçtiğimiz sezonun en olumsuz hakem olayları sırayla yaşanmaya başladı.

Koç’un açıktan hakem isimleri vermesinin yanı sıra taraftarlarına sarf ettiği “Bu adamlara nefes aldırmayın. Sokakta görürseniz fotoğrafını çekin. AVM’de görürseniz, tepkinizi koyun sözleri dikkat çekti. Bu konuşmadan yaklaşık 1 ay sonra Ankaragücü Başkanı Faruk Koca ve yanındakiler yeşil çimler üzerinde hakem Halil Umut Meler’e fiziksel saldırıda bulundu¹⁴. Bu olayın 1 ay sonrasında da İstanbulspor Başkanı Ecmel Faik Sarıalioğlu, VAR yönetiminin kararına tepki olarak takımını sahadan çekti.

SEZON ORTASINDA YARIM ADIM GERİ ATILDI

Süregelen hakem karar ve atamalarına ilişkin tartışmalarda TFF bir inisiyatif alarak atama sistemini değiştirdi. MHK’dan yapılan 12 Ocak 2024 tarihli açıklamada¹⁶, “2023-2024 sezonunun ikinci devresinden itibaren algoritma ile çalışan dijital hakem atama sistemi, her Süper Lig maçı için 3 hakem belirleyecek. Maçı yönetecek hakem, bu üç hakem içinden MHK tarafından belirlenecek” ifadeleri yer aldı.

Sezonun hemen başında saha hakemlerinin yanı sıra VAR hakemlerinin de artık yapay zeka ile atanacağının duyurulmasının ardından gelinen noktada, sistemdeki kusurlar bir kez daha ortaya çıktı. Şeffaflık eleştirileri yükselirken TFF yeniden harekete geçti ve hakemlerin VAR’dan çağrıldığı pozisyonlara ilişkin sesli ve görüntülü kayıtların her hafta paylaşılacağını ilan etti

Ligin 32. haftasında ise artık yabancı VAR hakemlerinin de kritik maçlarda görev yapacağı açıklandı.

HAKEM ATA(YAMA)MA SİSTEMİNDEN ÇIKIŞ ARAYIŞI

Federasyonun ameliyat gerektiren yaralanmalara küçük yara bantlarıyla müdahale etme yöntemleri sonuçsuz kalınca ligin bitimine haftalar kala kulüp yönetimlerinin de hakem atamalarında söz sahibi olacağı bir “Bağımsız Hakem Kurulu” projesi ortaya atıldı. Projeye göre TFF ve profesyonel kulüpler birer şirket kuracak, daha sonra bu şirketler TFF’den 3, kulüplerden 2 üye alarak yeni bir şirket daha kuracak. Bu 5 üye bağımsız hakem kurulunu atama yetkisine sahip olacak. “İngiliz modelinden esinlenildiği, Alman modeliyle örtüştüğü" öne sürülen ve kulüplerce de onaylanan bu sistem, TFF’nin son kurtuluş reçetesi olarak uygulamaya konamadan mevcut yönetim görevi devretti.

SEZON SONUNDA HAKEM PERFORMANSLARI AÇIKLANDI

Sezonun tamamlanmasının ardından genel hakem değerlendirmesine dönük yapılan anket çalışması kamuoyuyla paylaşıldı²⁰. Çıkan sonuçlara göre sezon boyunca Süper Lig’de 71, Birinci Lig’de ise 38 hakem hatasının tespit edildi. Süper ligdeki hakem hatalarının diğer liglere göre açık ara fazla olması hakem performanslarına yönelik eleştirileri tekrar hatırlattı.

BÜYÜKEKŞİ GİTTİ, HACIOSMANOĞLU SEÇİLDİ

Aldığı radikal değişim kararlarıyla kronikleşmiş sorunlara çözüm arayan mevcut TFF yönetiminin en sonunda kendisi değişti. Eski Trabzonspor yöneticisi İbrahim Hacıosmanoğlu TFF başkanı oldu²¹. Ardından hemen yeni Merkez Hakem Kurulu ataması yapıldı²² ve önceki sezonların tartışmalı isimlerinin yeni yönetimde yer almayacağı belli oldu.

YENİ MHK’DAN DİJİTAL ATAMA AÇIKLAMASI YOK

TFF’de koltuk değişiminin ardından tartışmaların odağındaki hakem atamaları tartışmalarına dair nasıl bir yol izleyeceği merak konusu oldu. Büyükekşi döneminin neredeyse kendisiyle özdeşleşen “dijital devrimleri” şimdilik ortalarda görünmüyor. Sezon başında göreve gelen yeni Merkez Hakem Kurulu izlenecek hakem politikalarıyla ilgili bir açıklama yaptı ancak önceki sezonlardaki dijital atama sisteminin devam edeceğine dair hiçbir bilgiye yer vermedi. Faal bir üst klasman hakeminden edindiğim bilgiye göre hakem atamalarında algoritma kullanımı rafa kaldırıldı.

MHK, şimdilik eskiden olduğu gibi gözlemci raporları, hakemin performans durumu ve üyelerin kanaatlerine göre hakem atamalarını gerçekleştirecek gibi görünüyor. Resmi siteden yapılan haftalık hakem atamalarının önceki ve güncel duyuru biçimleri de dijital atamanın kullanılmadığına dair görüşü güçlendiriyor.

GEÇEN SEZONUN TARTIŞMALARI HAKEMLERİ HENÜZ YENİ SEZONDA GÖRÜNMEDİ

23-24 sezonuna Fenerbahçe Başkanı Ali Koç'un MHK eleştirileri damga vurmuştu. Divan Kurulunda ismini verdiği 4 hakemin hiçbiri yeni sezonun ilk 4 haftasına görev almadı. Bunlardan biri olan Alper Ulusoy, sezon öncesinde hakemliği bıraktığını açıkladı²³. Diğer üç hakem olan Koray Gençerler, Serkan Tokat ve Hakan Ceylan ise 24-25 sezonu hakem listesinde yer almalarına rağmen henüz maç atamalarında isimleri yer almadı.

TFF-MHK'dan ilan edilen resmi listelere göre 23/24 ve 24/25 sezonunda görev alacak toplam hakem sayısı 8 azaldı. Bunlardan 6'sı yan hakem, 1'i VAR hakemi ve 1'i de orta hakem oldu.

Spor medyasında sıkça tartışmalara konu olan İzmir hakemlerinin sayısal yoğunluğuyla ilgili herhangi bir değişim olmadı.  24/25 sezonunda da 4.bölgeden 21 hakem görev yapıyor.

Görüldüğü gibi algoritma ile yapıldığı söylenen hakem atamaları “tarafsızlık ve şeffaflık” tartışmalarını bitiremedi. Peki sorunu nerede aramak gerekir? Federasyonun problemlere yaklaşımı ve teknoloji kullanımı nasıl olmalı?

“EN TEMEL PROBLEM MHK’NIN TAM BAĞIMSIZ BİR KURUM OLMAMASI”

Hakem atama sisteminin durumu hakkındaki sorular federasyon tarafından cevapsız bırakılırken konuyu deneyimli spor yazarı Niko Yenibayrak değerlendirdi.

Yapay zeka destekli projenin ilk günden beri soru işaretlerini beraberinde getirdiğini vurgulayan Yenibayrak, “Öncelikle bahsedilen algoritmanın çalışma tarzı kamuoyuna yeterince iyi anlatılmadı. Akabinde de gittikçe daralan elit hakem havuzu her geçen gün sorgulanmaya ve video yardımcı hakem sistemine rağmen yapılan fahiş hataların sayısı artmaya başladı. Bu durum da sistemin henüz ikinci senesi dolmadan yarı otomatik-yarı manuel şeklinde bir uygulamaya gidilmesine sebebiyet verdi. Büyükekşi ve federasyonunun gidişinin temellerinden birinde de hakemler konusundaki bu tutarsız uygulamaları yatmakta. Aslında en temel problem ülkemizde MHK’nın tam bağımsız bir kurum olmaması ve dünyadaki modern örnekleri gibi özerk olmaması. Bu konuda devrimsel adımlar atılmadan da gelen federasyonlardan bağımsız hakemler futbolun en çok tartışılan unsuru olmaya devam edecek” şeklinde konuştu.

“DÜNYANIN ÖNDE GELEN ÜLKELERİNDE BU ATAMALAR YAPILIRKEN 70 FARKLI KRİTERE GÖRE HAKEMLER PUANLANIYOR”

Federasyonun dijitalleşme kararı alırken yeterli ve şeffaf bir bilgilendirme süreci yapmadığını söyleyen Yenibayrak, “Bu algoritma kim tarafından hangi parametreler ile oluşturuldu sorularının cevabı yine yok. Genel olarak güven problemleri yaşayan TFF’nin sadece daha fazla sorgulanmasına yol açan bir uygulamadan öteye gidemedi. Dünyanın önde gelen ülkelerinde bu atamalar yapılırken 70 farklı kritere göre hakemler puanlanıyor. Çok titiz ve tarafsız hazırlanan gözlemci raporlarına güveniliyor. Ülkemizde ise bu sisteme geçilirken geçmişe yönelik tüm veriler yok sayıldı ve bu durum bence en baştan tüm sistemi sorgulamaya açık hale getirdi” ifadelerini kullandı.

YENİ MHK RADİKAL KARARLAR ALABİLİR

Yenibayrak, geçen sene isimleri basında geniş yer bulan hakemler Serkan Tokat, Koray Gençerler ve Hakan Ceylan’a yeni sezonun ilk 5 haftasında görev verilmemesini de değerlendirdi. Yeni federasyonun hakemler konusunda bir enkaz devraldığını belirten deneyimli yazar,  “Şu an Türkiye’de hakem yönetiminden ve hakemlerden memnun olan bir takım veya idareci olduğunu düşünmüyorum. Kısa vadede de buna bir çözüm bulmak zor gözüküyor. Yeni MHK başkanı Ferhat Gündoğdu bir önceki döneminde yaptığı icraatlarla tartışılan biri isim oldu. Radikal kararlar alma eğiliminde bir isim. Mart 2022’de başta Cüneyt Çakır ve Fırat Aydınus’un aralarında bulunduğu 13 hakemi listeden çıkarmış ancak bu karardan 1 ay sonra istifa etmişti. Söz konusu hakemlerle ilgili sergilenen tutum yakın zamanda alınabilecek radikal kararların öncüsü olarak görülebilir” dedi.

KURUMSAL ŞEFFAFLIK TEKNOLOJİ KULLANIMI KADAR ÖNEMLİ

Federasyonun hakem atama sistemiyle ilgili yönetimsel yaklaşımlarının ötesinde bir de teknik kısmı anlamak gerekiyor. Geçtiğimiz sezon neredeyse tüm futbol tartışmalarının odağındaki “algoritma” kelimesi sadece futbol bilgisine sahip kişiler tarafından konuşuldu. Ancak bu alanda daha fazla bilgiye ihtiyaç duyulduğu açık.
Bu konuda sorularımı yanıtlayan Dr. Onur Burak Çelik, Federasyonun dijital atama sistemine geçişinden 1 sene önce yayınlanan “Futbolda Maç-Hakem Eşleştirme Modeli”²⁴ isimli makalenin sahibi. Dr. Çelik, bu çalışmasında hakem-maç eşleşme algoritmasının işleyişini ve nasıl uygulanabileceğini tartışıyor. Kendisi Boston Üniversitesi Ekonomi Bölümünde görevli ve çalışma alanlarının başında eşleşme teorisi geliyor.

“2023-2024 SEZONUNA BAKARSAK BİR ALGORİTMANIN VARLIĞINDAN BAHSETMEK ZOR”

Dr. Çelik, öncelikle kurumsal işleyişin şeffaf hale getirilmesi gerektiğini belirtti. Aksi halde kullanılan teknolojilerin tek başına bir çözüm getirmeyeceğini vurgulayan Çelik, “TFF’nin kullandığını beyan ettiği algoritmanın nasıl çalıştığı ve hatta varlığı net olarak bilinmiyor. 2023-2024 sezonundaki uygulamalara bakarsak bir algoritmanın varlığından bahsetmek zor. Örneğin bazı hakemlerin haftalarca belli takımların maçlarına atanmaması ya da bazılarının üst üste atanması gibi durumlar yaşanmıştı. Bu durumda algoritmanın çalışma şeklini bilimsel olarak tartışmak olanaksız” şeklinde konuştu.

“ALGORİTMADA ÖNE ÇIKAN ÖZELLİK KULÜPLERİN MEMNUNİYETİ”

Yazdığı makalede Gale-Shapley algoritmasının hakem-maç eşleşmelerinde nasıl kullanılacağını ele alan Dr. Çelik, çalışmasında önerdiği modeli şu sözlerle açıkladı:

“Hakem atamaları konusunda ideale en yakın durumu tartışabilmek için Gale-Shapley yaklaşımını önerdim. Bu algoritmada, her hafta maçı olan kulüpler bir hakem tercih listesi ve hakemler de yönetmek istedikleri maçların olduğu bir tercih listesini oluşturacaklar. Kulüplerin yukarıdan aşağıya doğru sıraladığı listedeki hakemlerin, sırayla maç tercihleri kontrol edilecek. Eğer uyuşma yakalanırsa eşleşmiş olacaklar. Gale-Shapley algoritmasının uygulandığı senaryoda avantajlı konumda olan taraf kulüpler. Çünkü hakemler kendilerine gelen maç teklifleri arasından seçim yapmak zorunda. Eşleşmelerin tümü tamamlanana kadar henüz eşleşmemiş kulüplerin hakem sıralamaları yinelenecek ve en nihayetinde tüm unsurlar arasında bir eşleşme sağlanacak. Eğer hakemler maçlarını yönetmek istedikleri kulüplerin tercih listesinde yükselmek istiyorsa performanslarını da buna göre artırmak durumunda kalacak. Burada öne çıkan özellik kulüplerin memnuniyetidir. Çünkü ağırlıklı olarak futbol kamuoyunu camialar ve onların taraftarları oluşturuyor. Ayrıca hakem atamalarından en çok şikayet edenler de yine kulüp yöneticileri. Bu eşleşme yöntemi kulüplere, performansını beğenmedikleri hakemi tercih listesinin sonuna atma ya da liste dışı tutma imkânı veriyor.”

MHK’YE ŞEFFAFLIK ÖNERİSİ

Hakem atama sürecinin etik ilkeler dahilinde ve şeffaf biçimde işlemesi gerektiğinin altını çizen Dr. Çelik, sözlerine şöyle devam etti: “Hazırlanan tercih listeleri, tüm futbol kamuoyuna olmasa da en azından kulüpler ve hakemlere açık şekilde oluşturulabilir. Ayrıca MHK hakemlerin özel durumlarına göre ya da üst üste aynı eşleşmelerin yaşanması gibi durumlarda hakemlerin ve kulüplerin tercih listelerine kısıtlı müdahale edebilir. Tabii tüm bu sürecin şeffaf işlemesi gerekir.”

TARTIŞMALARIN ÖNÜNE GEÇMEK İÇİN PİLOT UYGULAMA

Son olarak algoritma sisteminin pratikte nasıl uygulanabileceğine değinen Dr. Çelik, “Uygulamanın çok zor olacağını düşünmüyorum. Örneğin federasyon öncelikle hangi eşleşme algoritmasını ve hangi etik kurallar çerçevesinde kullanacaklarını açıklar. Ardından pilot kulüp ve hakem grubuyla başlangıç olarak test edilebilir. Taraflar salı gününe kadar listelerini teslim eder MHK algoritmayı kullanarak eşleşmeleri ilân eder. Böylece her hafta süren hakem tartışmaları, manipülasyonlar ve saha dışı unsurlar biraz olsun devre dışı kalır” dedi.