Sağlık artık tümüyle politik

Prof. Dr. Esin Davutoğlu Şenol - @esenol

Pandemilerin yalnızca bir biyolojik afet olmadığını, toplumsal, psikolojik, sosyoekonomik çok katmanlı ve önemli etkileri olacağını sürekli tekrarladım durdum. Nitekim, ülkedeki zaten eğreti sağlık sistemi üzerindeki etkisi nedeniyle sistem artık sık sık suyu tükenen bir yangın söndürücü gibi çalışıyor. Hâlâ geleneksel bir ticaret erbabı gibi, hasta başına düşen hekim sayısını artırarak, hastayı memnun ederse türlü kazanç sağlayacağı hesabıyla iteklenen sistem aslında sürekli hata veriyor. Bu hatanın bedelini ise iyi hekimlik yapmak isteyenler ve iyi hekime gerçekten de gereksinimi olanlar, olmadık nedenlerden ölüm ve sakatlıklarla, hekim niteliğiyle niceliği arasındaki fay hatlarıyla, ödüyor.

AI VE SAĞLIK

Hastalananlar sağlık sisteminin yalnızca hekim yüzü görmenin ötesinde olduğunu keşfedebilmek için pahalı deneyimlerden geçiyor. Sağlıkla ilişkili ciddi sorunu olup, bir hekim ya da hastane odası bulanların çoğu çözüm bulamadan ya da geçici çözümlerle tekrar başa dönüyor. Sağlık ile ilişkili tüm verilerin örtüldüğü bu zamanda sağlık hizmetinin hasta, hekim ve dört duvardan ibaret olmadığını anlatan bu girizgahın nedeni sağlık ve iyiliğimiz ile ilişkili her şeyin ne kadar politik olduğunu vurgulamak.

Henüz katıldığım İnfeksiyon Hastalıkları ile ilişkili büyük ölçekli Avrupa Kongresinde öne çıkan başlıklar ve gözlemlerim, hem heyecan hem hüzün veriyor. Heyecan veriyor, çünkü bilim insanları kandaki proteinlerin, mikropların ufacık kalıntılarının hastalıkların hızlı ve doğru tanısındaki yerini belirliyor, bu buluşlar çoğunlukla Yapay Zekâ (AI; Artifical Intelligence ) destekli teknolojik gelişmeler ile sahada yerini alıyor. Bilimsel verilerin kliniklerde uygulanabilmesi, programlı sistemler, ekip çalışması ve AI destekleriyle mümkün.

Metabolizma, bağışıklık, sinir sistemi, infeksiyon direnci ile ilişkili olan “mikrobiyom” bağırsak hastalıkları, kanser tedavilerine cevap, organ nakil sonuçları ile yakın ilişkili. Aynı hastalık olmasına rağmen farklı tedavi yanıtları “kişiselleştirilmiş tıp” yaklaşımını gerektiriyor. Ama kişiselleştirilmiş yaklaşımlar için genetik nedenli bireysel farklılıkları ortaya koymak bunun için de transkriptomik ve mikrobiyom analizleri gerekiyor. Mesela organ nakli yalnızca bir organ bulunup nakledilmesi ya da bir süre hastanın izlenilmesi değil, genetik farklılıklara, mikrobiyom analizlerine dayalı bireyselleştirilmiş yaklaşımlar gereken bir uygulama artık.

Daha önce sağaltımın olanaklı olmadığı hastalıklardaki yeni tedavi seçenekleri nedeniyle bir yandan infeksiyon duyarlılıkları da artan hastalarda , önceden tanımlamamış olduğumuz ve e tanımakta güçlük çektiğimiz yeni hastalık etkenleri konusunda da yeni tanı yöntemleri geliştirilmiş. Kongrede ,acil servislerde AI destekli bir program ile kan dolaşımına yayılan ağır infeksiyonların (sepsis) hızla tanınması ile ilişkili yeni ve kapsamlı bir ilk çalışma paylaşıldı. Ülkedeki veriyi ve istatistiği bilmiyorum ama dünyadaki verilere göre hastanelerdeki her beş ölümden birinin nedeni sepsis. Hem hızlı davranılması gereken hem de tek bir tedavi yaklaşımının herkese uymadığı bir durum.

Bu çalışmada AI klinik karar vermede yardımcı olarak kullanılıyor ki AI tıpta giderek daha çok alanda, hem iyi öngörü için hem de karar verdirtici olarak klinisyenlerin yaklaşımlarını destekliyor. Acil servisler kritik hastalara hızla ve doğru müdahale edilmesi gereken birimler. Ateş , özellikle infeksiyonlara ve infeksiyonların şiddetli seyrine yatkın olan , ileri yaş, kanser, romatizmal hastalıklar gibi nedenlerden bağışıklık problemi olanlar, gebelerde ciddiye alınıp hızlı davranılması yaşamsal olan hastalıkların bulgusu olabilir. Ama bizde olduğu gibi nezle ve soğuk algınlıklarıyla acillerde soluğu alanların ateş bulgusu da olabilir.

Dünyada %5-8 olan acil servis başvuruları Türkiye’de %30 civarında, 2023 yılı için bildirilen başvuru sayısı 150 milyon ve bunların yarısı gerçek acil değil. Benim “gündüz işte gece acilde” dediğim çalışanlar işten atılmamak için hasta hasta işe gidip gece serum taktırmak için acil servislerde soluğu alıyorlar. Ve bu durum, hemen gözümün önüne bir ambulansın önüne geçen düğün konvoylarını getiriyor. Dünyada, Acil Servis başvurusu ülke nüfusunu geçen tek ülke olduğumuzu da belirtelim. Bir yandan yaş alan nüfus, bir yandan sağlık sorunları olan nüfusun artması, başta uzuv olmak üzere, kalp kapağı, penil, diş ,kulak protezlerinin yaygın uygulanmasına yol açıyor.

Yine diyabet ve ilişkili protez gerektiren komplikasyonların yaygın olduğu ülkemizde takılan protezlerle ilişkili rakamların ve dağılımlarının yeterince bilinir olmadığını belirtmeliyim. Ama özellikle uzuv protez uygulamaları ve omurga implantlarından sonra en sıkıntılı süreç infeksiyonla ilişkili. Yoğun ve iyi güdümlenmiş bir ekip çalışması, iyi ikinci basamak birimler ve evde bakım desteği gerektiriyor. Dünyada tıp alanındaki gelişmeler ve değişim, dönüşüm bir yandan da hüzün veriyor çünkü orada sunum yapan meslektaşlarım gibi benim/biz hekimlerin yan oda komşusu AI, biyoistatistik ya da biyoinformatik bölümleri değil. Ekip çalışması da bilimsel araştırma da hatta daha önce sıkça yapabildiğimiz tıp araştırmalarını da yapamıyoruz artık.

DEĞİŞEN DÜZEN

Pandemiyi ortaya çıkaran koşullardan çok daha kırılgan olanlara doğru sürüklenirken, hem sağlıkla ilişkili nüfus özellikleri hem mikroorganizmaların özellikleri değişirken, çok daha kısa sürede cevaplar verebilmek için öngörü modellerine ihtiyaç var. Giderek karmaşıklaşan hastalıkları tanılamak için teknolojiye o teknolojiyi üretebilmek ve erişebilmek için düzene, sisteme ihtiyaç var. Dünyada yaklaşık beş yüz milyon “uzamış covid” hastası olduğu tahmin ediliyor. Aşısız olmak, kadın olmak bu tabloya eğilim yaratıyor. Son üç yıldır aşısız olan ülkemizdeki rakamları bilmiyoruz. Bu hastalar kırılganlaşmış bağışıklık sistemleriyle defalarca solunum yolu infeksiyonu geçiriyor.

Romatizma, depresyon, anksiyete, kalp hastalıkları , solunum sistemi bulgularıyla dolaşıyor sağlık sistemi üzerinde adı konulamayan bir başka yük oluşturuyorlar.

Hâlâ kadın ve erkek kanserlerini önleyici bir aşı olan HPV, yaş almış ve kırılgan nüfus için demans, inme ve kalp kriziyle de ilişkili olduğu ortaya konulmakta olan Zona aşıları programda ve geri ödemede yok. Defalarca yazdığım yoksulluk, beslenme bozukluğu artan diyabet ve obezite , çevre kirliliği, yaşamak ve çalışmak acısı en önemli sağlıksızlık etmenleri.

Genç yaş kanserleri genetik ilişkili ve taramalar ile erkenden tanılanabileceği halde taramalar yapılmıyor. Ez cümle sağlığımız tümüyle politik ve politika tümüyle sağlıksız. Bugünlerde bu coğrafyada hekim olmak hoca olmak pek keyifsiz pek çaresiz.