Şeker özel sektöre teslim ediliyor

DR. NECDET ORAL - Yüksek Ziraat Mühendisi

Dünyada şekerin yüzde 78’i kamıştan, yüzde 22’si pancardan üretiliyor. Dünyanın en büyük şeker üreticisi Brezilya’yı sırasıyla Hindistan, AB, Çin ve Tayland izliyor. Şeker tüketimini belirleyen başlıca etmenler nüfus artış hızı ve kişi başına gelir. Dünyada en yüksek nüfusa sahip iki ülke Çin ve Hindistan en fazla şeker tüketen ülkeler. Dünyada en çok şeker ihraç eden ülkeler ise sırasıyla Brezilya, Tayland, Avustralya ve AB. Şeker ithalatında lider ülke Çin, onu sırasıyla Endonezya, ABD ve Bangladeş izliyor.

Şeker pancarının katkılarından bazıları şu şekilde özetlenebilir:

♦ Ekildiği alana eşdeğer ormana göre 3 kat fazla oksijen sağlar.

♦ Buğdaya göre 6, ayçiçeğine göre 3,5 fazla katma değer yaratır.

♦ Buğdaydan 13, mısırdan 8 ve ayçiçeğinden 5 kat fazla istihdam yaratır.

♦ Melas (doğrudan hayvan yemi olarak, etil alkol üretiminde) ve posa gibi yan ürünlere sahip.

♦ Dekara 4 kg saf fosfat, 15 kg saf potasyuma eşdeğer besin maddesi sağlar.

♦ Kendinden sonra ekilen hububatta yüzde 20 verim artışı sağlar.

♦ Çapa ve hasat dönemlerinde 250 bin, fabrikalarda ise 30 bin işçiye istihdam sağlar.

Türkiye’de şeker pancarının yüzde 65’i İç Anadolu Bölgesi’nde üretiliyor. İl bazında en yüksek üretim 6 milyon ton ile Konya’da. Bu ili 1,6 milyon ton ile Yozgat, 1,3 milyon ton ile Aksaray izliyor.

Şeker sektörü ve kotalar
Türkiye’de pancardan üretim yapan 33 şeker fabrikasının 25’i Türkiye Şeker Fabrikaları’na (Türkşeker), kalan 8 tanesi ise özel kuruluşa ait. Türkşeker’in Nisan 2018’de13 fabrikası özelleştirildi, halen 12 fabrikası bulunuyor. Özelleştirmelerle özel sektörün fabrika sayısı 21’e çıktı.

Nişasta bazlı şeker üretiminde ise 5 şirket öne çıkıyor: Cargill Tarım ve Gıda (Bursa), Amylum Nişasta (Adana), PNS Pendik Nişasta (İstanbul), Tat Nişasta (Adana), Sunar Mısır (Adana).

4634 sayılı Şeker Kanunu’nun 3’üncü maddesine göre, NBŞ için ülke toplam şeker kotasının yüzde 10’u kadar kota tahsis edilmekte, Bakanlar Kurulu bu oranı yüzde 50’sine kadar artırıp eksiltebilmekte. Kota her yıl artış yönünde karar alınarak destekleniyor. 21 Mart 2018 tarihli 7103 sayılı Kanun ile NBŞ kotası yüzde 5’e düşürüldü, 7 Temmuz 2018 tarihli ve 700 sayılı KHK ile artırma veya eksiltme yetkisi Cumhurbaşkanına verildi.

2016/2017 pazarlama yılında NBŞ kotası 265 bin ton belirlenirken, bunun 116 bin tonu (yüzde 44’ü) Cargill tarafından kullanılıyor.

Türkiye’de sakaroz kökenli pancar şekeri ve NBŞ olmak üzere iki tür şeker üretimi bulunuyor. NBŞ üretiminde nişasta kaynağı olarak mısır kullanılıyor. NBŞ’ler, pancar şekerine göre daha ucuz, sıvı formda oldukları için gıda işleme maliyetleri daha düşük, dolayısıyla daha kârlı olmaları nedeniyle, alkolsüz içecekler ve işlenmiş gıda ürünleri başta olmak üzere gıda sanayiinde tercih ediliyor.

Çalışmalarda, NBŞ tüketimine bağlı olarak, obezite, metabolik sendrom, tip 2 diyabet, kalp ve damar hastalıkları, hipertansiyon, eklem kireçlenmesi gibi hastalıkların sıklığında artış görüldüğü açıklandı.

Cargill dayattı, şeker fabrikaları özelleştirildi
Mısırdan NBŞ üreten ABD’li gıda devi Cargill’in 2018 yılı başında hazırlamış olduğu rapora göre;

♦ Türkiye’de tüketilen şeker dünyadaki en pahalı ikinci şeker.

n Avrupa şeker piyasasının Ekim 2017’de tümüyle serbestleşmesinden sonra şekerde kota uygulayan tek ülke Türkiye kaldı.

♦ Kotalarla kısıtlanan NBŞ üretimi talebe yetmemekte, bu da gıda enflasyonuna neden oluyor.

♦ Kotalarla korunan ve sübvanse edilen şeker pancarı verimliliği dünya ortalamasının altında.

♦ Kamuya ait fabrikalar son 5 yılda 878 milyon TL zarar etti.

Cargill raporu zemin hazırladı
Cargill raporu gerçekleri saptırıyor. AB’de pancar çiftçisi dekar başına 25 Euro destek almakta olup, bu rakam 26 Euro referans fiyatla birlikte toplam 50 Euro’yu buluyor. Ancak desteği doğrudan çiftçiye verdiklerinden, maliyet düşük gibi değerlendiriliyor. Almanya 25 Euro destek verirken şekerin kilosunu 4 liraya satıyor, Türkiye’de de şeker 4 lira. Bunun yanı sıra özellikle Konya, Kayseri, Kütahya, fabrikalarında maliyet AB ile hemen hemen aynı.

Söz verildi birer birer özelleştirildiler
Dünya Bankası ile yapılan ikraz anlaşmasına esas olmak üzere, Bankaya verilen 10 Mart 2000 tarihli kalkınma politikası mektubunda kamuya ait şeker fabrikalarında fiili özelleştirmenin 2001 yılında başlayacağı belirtildi. Türkşeker, Dünya Bankası’na verilen taahhütler çerçevesinde Özelleştirme Yüksek Kurulu’nun (ÖYK) 20 Aralık 2000 tarihli kararı ile özelleştirme kapsamına alındı. Geçen sürede kamu şeker fabrikalarının özelleştirilmesi amacıyla birçok kez ihaleye çıkıldı, ancak ihale sonuçları Danıştay tarafından iptal edildi.

Sektörde 25 adet şeker fabrikası ile faaliyetlerini sürdüren Türkşeker, 12 Ağustos 2008 tarihli ÖYK kararı ile yeniden özelleştirme programına alındı. Özelleştirme İdaresi Başkanlığı tarafından 14 şeker fabrikasının (Afyon, Alpullu, Bor, Burdur, Çorum, Elbistan, Erzincan, Erzurum, Ilgın, Kastamonu, Kırşehir, Muş, Turhal ve Yozgat Şeker Fabrikaları) özelleştirilmesi için ihale ilanı 21 Şubat 2018 tarihli Resmî Gazetede yayımlandı.

Bu kapsamda Kastamonu Şeker Fabrikası dışında, Afyon, Alpullu, Bor, Burdur, Çorum, Elbistan, Erzincan, Erzurum, Ilgın, Kırşehir, Muş, Turhal ve Yozgat Şeker Fabrikaları’nın pazarlık görüşmeleri tamamlandı, Mayıs 2018 ayındaki ÖYK kararları ile satışları onaylandı. Talep olmadığından Kastamonu Şeker Fabrikası’nın satışı gerçekleşmedi. Türkşeker’in 25 şeker fabrikası ile yüzde 50 olan sektördeki pazar payı yapılan son özelleştirme uygulamaları ile yüzde 25’e düştü.

Özelleştirmenin sonuçları
♦ Daha önce Et Balık Kurumu, Süt Endüstrisi Kurumu, Yem Sanayii gibi tarımsal KİT’lerin özelleştirilmeleri sonucu, Türkiye hayvancılıkta tamamen dışa bağımlı hale getirildi.

♦ Özelleştirme sonucunda fabrikaları satın alan şirketlerin bu fabrikaları işletmek yerine, fabrikaların arsasını ve sabit sermaye stokunu satma ihtimali bulunuyor. Bu durumda Türkiye şekerde de dışa bağımlı hale gelecek.

♦ Özelleştirilen fabrikaların kapatılması halinde bu yörelerde pancar tarımı yok olacak, pancardan geçimini sağlayan köylüler göç edecek ve işsizler ordusuna katılacaklar.

♦ Özelleştirme yalnız şeker fabrikaların kapanmasına değil, zamanla ülkemizdeki şeker pancarına dayalı üretimin ya da çeşitliliğinin de yok olmasına yol açacak.

♦ Özelleştirmeler emekçileri sermayenin kölesi haline getirmekte, işsizliğe ve güvencesizliğe sürüklemekte. Nitekim özel sektöre devredilen 7 şeker fabrikasında hükümetin “İşçiler mağdur edilmeyeceğine” dair sözüne karşın 775 işçi atılmış, 811 işçi ise emekliliğe zorlandı.

Pancar üreticisi mağdur edildi
2003-2018 yıllarını kapsayan 15 yıllık dönemde Türkşeker tarafından belirlenen şeker pancarı alım fiyatları endeksi 266 iken, enflasyon artış endeksi 357 oldu. Başka bir ifadeyle enflasyon yüzde 100 artarken şeker pancarı alım fiyatları artışı yüzde 75’te kaldı. Yani şeker pancarı üreticisinin reel geliri yüzde 25 oranında düştü. Bu rakamlar şeker pancarı üreticisinin ne kadar mağdur edildiğini açık bir şekilde ortaya koyuyor.

Ne yapılmalı?
Şeker pancarının tarım ve sanayide sağladığı yüksek istihdam ve yan ürünlerinin hayvan beslemede kullanıldığı göz önünde bulundurularak, pancar tarımı ve sanayisinin gerçek üreticilerin söz ve karar sahibi olduğu bir yapılanma içerisinde sürdürülmesi ülke çıkarınadır.