Teknolojinin ve yaşamın içinde çocuklar

Birsen Civelek - Psikolog

Bilim ve teknolojinin günlük hayat pratiklerine etkisi hızlı olurken, bu pratiklerin insan ruh ve beden sağlığı üzerindeki etkisini gözlemlemek, araştırmak uzun zaman alabiliyor. En güncel örneklerden olan bilgisayar, tablet, akıllı telefon kullanımı yetişkinlerin yaşamında olduğu gibi bebek ve çocukların yaşamında da yerini alıveriyor. Çocukların önüne konulan ekranlar yemeğini yemeyen çocuklara yemek yediriyor, susmayanları susturuyor.

Bir de bütün gün evde sıkılan, sürekli oyun ya da oyalanmak isteyen, ebeveynlerin enerjisinin yetmediği zamanlarda çaresiz hissettiren keşif dönemindeki çocuklar var. Bir yandan çocukların keşif ihtiyacı, bir yandan ebeveynlerin dinlenme ihtiyacı ve bir yandan renkli, eğlenceli oyunları, çizgi filmleri, şarkıları ile tabletler, telefonlar, bilgisayarlar… Tabi bir de değişen yaşam biçimlerimiz var. 8:00- 18:00 çalışan ebeveynler, sokak oyunlarının, çocuklu komşuların desteğinin giderek azaldığı, en iyi hali ile 4 odalı evlerimizdeki yaşamlarımız, çocuk merkezli olmaktan çok uzak kentlerimiz var. Okuldan eve gelen çocuğun oyalanması gerekiyorsa tüm bu koşullarda en kolay olan yol oluveriyor bir tablet oyunu. Çocuklar saatlerce başından kalkmıyor, ebeveynler dinleniyor. Aslında her şey birbiri ile uyum içinde gibi değil mi?

Yeni teknolojik aletlerimizin anlık davranış değişimi üzerindeki etkisi açık… ‘Düğmeye basınca çocuklar susuyor’ modeli olarak isimlendirilebilecek şekilde hem de. Ebeveynleri çok rahatlattığı da açık; iyi tasarlanmış ve işlevsel… Peki, nedir bu teknolojik aletleri bu kadar etkili yapan?

Bu sorunun cevabını anlamak için yapılan araştırmalara bakmanın yanı sıra çocukların gözdesi oyunlara bakma ihtiyacı hissettim. “Oynama çocuğum gözün bozulur” gibi yaklaşımların haklılık payı olsa da orada karşılanan ihtiyacı görmenin de önemli olduğunu düşünüyorum. Sonuca odaklanıp sürecin göz ardı edildiği bir yazı yazmak değil amacım. Hem ebeveyn hem de çocukların ihtiyaçlarını karşılamanın farklı yollarını görmeyi önemsiyorum.

Onları bu denli etkili kılan; hızlı, renkli, kullanımı kolay, dikkat çekici olmaları denebilir mi? Hatta dikkatli bakılırsa hipnotik bir etkisi olduğu gözlemlenebiliyor. Merak uyandırıyor ve çabuk sonuca ulaştırıyor. Üstelik birkaç tuşa basarak ya da dokunarak sürdürebiliyorsunuz. Bir yandan da doğrudan deneyimlerle dolu hayatımıza bakalım. Plan yapma, uygulama gibi kendini düzenleme becerilerinin önemli olduğu; bunların eylem odaklı olması ile gerçekleşmesi mümkün olan, bir de sosyal ve toplumsal boyutdan bakıldığında çocuklar için çok daha karmaşık olabilen bir dizi emekle örülen bir yol. Bir tanesi –pc oyunları vb.- çoğu zaman heyecanlı, çok uğraştırmayan kısa vadede keyifli, bir diğeri çaba isteyen, neşe, keder bütün duyguların yaşanabildiği, uzun bir yol. Yani gerçek yaşam... Nefes aldığımız, iletişim kurduğumuz, katkı sunduğumuz ya da zarar verdiğimiz dünya halleri. Bu farklı dinamikleri olan bu yeni dünyanın etkilerine bir bakalım: Araştırmalardan bazıları üç boyutlu düşünme ( Lisi ve Wolford, 2002), alansal hafıza ( Dye ve Green, Bavelier, 2009) el-göz koordinasyonu( Boot ve ark, 2008) gibi bilişsel beceriler için oyunların olumlu etkisinden bahsediliyor. Tabii öte yandan şiddet içerikli oyunların şiddet eğilimi ve sosyal ilişkiler üzerine olumsuz etkilerini gösteren de araştırmalar mevcut (Anderson ve, Shibuya, 2010; Dietz, 1998).

Çocukluktan ergenliğe geçiş döneminde sosyal medya ile temasın artışı, teknolojinin nasıl kullanılması gerektiğini birlikte gözden geçirmek için iyi bir fırsat. Medya okur-yazarlığı gibi bir bölümün olması teknolojiyi hayatımıza nasıl alacağımıza dair bir ihtiyacı hatırlatıyor. Teknoloji çağının biz yetişkinlerinde hayatında yeni bir dönem olması nedeni ile çocuklarla ve gençlerle birlikte gelişeceğimiz bir dünyaya adım atıyoruz.

Okul akışı içinde çocukların sohbetlerine kulak verdiğinizde, bilgisayar oyunlarının içeriğindeki özellikle korku dolu ve şiddet içerikli öğelerin varlığını hemen fark edebilirsiniz. Hatta ögeler çocukların hayali oyunlarının da içeriğini etkiliyor. Çocuklar bu oyunlar yolu ile yaşadıkları deneyimleri arkadaşlarına aktarmak konusunda epey istekli görünüyor. Tam bu noktayı önemli buluyorum. Çocuklar hayali oyunları neden oynar? Oyunların keyif alma, öğrenme gibi işlevsel özelliklerinin yanında bir diğer önemli yanı sağaltıcı etkisidir. Yani çocuklar baş edemedikleri olayları ya da duyguları oyunlar aracılığı ile yeniden canlandırıp kendilerini rahatlatmayı denerler. Bunu tek başlarında yapamadıklarında yetişkin desteğine ihtiyaç duyabilirler. Bilgisayar oyunlarındaki korku öğeleri çocukların kafasını epey meşgul eder ve çocuklar oyunlar, konuşmalar yolu ile yüklendikleri duyguları ile başa çıkmaya çalışırlar. Zaman bu uğraş ile akıp giderken okul hayatında merak uyandıracak konulardan ya da öğrenme alanlarından uzaklaşmaya başlayabilirler. Çünkü başa çıkmaya çalıştıkları başka bir şeyler vardır. Öncelik sırası başkadır. Bu nedenle çocukların oyunlarını gözlemleyerek bazı yardım çağrılarını fark edebilirsiniz.

Tabii her oyun korku öğesi içermeyebilir. Bazıları strateji oyunları oynar. Yine bir silah, bir yok etme tuşu vardır. Eğlenceli, heyecanlı ve hızlıdır. Orada zaman farklı akar. Zaten oyunların kendi saatleri de vardır. Dünya saati çok önemli değildir oyun oynarken. Bu oyunu oynayan çocuklardan ertesi gün okulda, arkadaşı ile problemini konuşarak çözmesini, okuması ve yazması için ince motor kas gelişimini destekleyecek çalışmalar yapmasını veya bir resim çizmesini isteriz. Tuşu olmayan, dokununca açılmayan etkinlikler... Sabır isteyen, yavaş değişen, küçük değişimlerden keyif alma motivasyonu ile ilerleyen işler. Adeta başka bir dünya; zaman, işlev, çaba… Her şey farklı…

Ergenlik döneminde ise şiddet içerikli oyunların yanı sıra sosyal medya kullanımının etkilerine bakmak gerekiyor. Sanal kimlikler yaratarak sosyal medya üzerinden ilişkiler kuran gençler kişilik gelişimlerinde hassas bir dönemde oldukları için duygusal olarak bir çok zorluk ile karşılaşıyor. Sanal kimlikler sürekli bağlantıda olduğumuz sosyal ortamlarımızda kurduğumuz ilişkilerin aksine aşağılama, karşılaştırma, sözel şiddet, birçok örseleyici davranışın önünü açıyor. Nazeket, merhamet, sağduyu gibi olumlu duygu ve erdemlerin aksine bir kültür yaratılması ile sonuçlanabiliyor.

Bu noktaları göz önüne alınca ebeveynlerle oturup sınırlar üzerine konuşma ihtiyacı beliriveriyor. Çocukları zorlamadan okul öncesi dönemden itibaren günlük hayattaki sorumluluklar konusunda güçlendirmek, öğrenme alanlarını zenginleştirmek için teknoloji yolu ile kurulan yeni dünyada geçirilen zamanın sınırlanması önemli görünüyor. Özellikle bağımlılık haline gelebilen oyunlar için yeniden bir kullanım şekli belirlemek zaman ve sabır istiyor. Günde yarım saat, hafta sonları 1 saat şeklindeki sınırlar gerekli olsa da bir yandan çocukların o çaba ve zaman isteyen gerçek dünyada nasıl zaman geçireceği konusunda desteğe ihtiyaçları var. Bunu bir keşif yolculuğuna dönüştürmek elimizde… Çocuğun kendini ve meraklarını, ebeveynin de çocuğu ile yorulmadan keyif alarak yapabileceklerini keşfettiği bir yolculuk. Aslında bu süreçte ebeveynlerin teknoloji ile ilişkilerini ve yoğunluğun içinde akıp giden yaşam biçimlerini de gözden geçirmesinin tam sırası. Çocukluktan ergenliğe geçiş döneminde sosyal medya ile temasın artışı, teknolojinin nasıl kullanılması gerektiğini birlikte gözden geçirmek için iyi bir fırsat. Medya okur-yazarlığı gibi bir bölümün olması teknolojiyi hayatımıza nasıl alacağımıza dair bir ihtiyacı hatırlatıyor. Teknoloji çağının biz yetişkinlerinde hayatında yeni bir dönem olması nedeni ile çocuklarla ve gençlerle birlikte gelişeceğimiz bir dünyaya adım atıyoruz.

Teknolojinin yaşamımın içinde olduğunu kabul ederek, çocukların hayatlarının her alanını kaplamadığı bir kullanım biçimi ihtiyacımız olan. Doğrudan deneyimlerle dolu yaşamımızı zenginleştirmeyi, keşfetmeyi unutmadan yaşamak… Mümkün mü? Zamanla göreceğiz.

Tavsiye kitaplar:

Teo’nun Tablet Kullanımı
Facebook Çağında Çocuk Büyütmek (James P. Steyer-Doğan Kitap)Anderson, C. A., Shibuya, A., Ihori, N., Swing, E. L., Bushman, B. J., Sakamoto, A., ... & Saleem, M. (2010). Violent video game effects on aggression, empathy, and prosocial behavior in eastern and western countries: a meta-analytic review.
Boot, W. R., Kramer, A. F., Simons, D. J., Fabiani, M., & Gratton, G. (2008). The effects of video game playing on attention, memory, and executive control. Acta psychologica, 129(3), 387-398.
Dye, M. W., Green, C. S., & Bavelier, D. (2009). The development of attention skills in action video game players. Neuropsychologia, 47(8), 1780-1789.
De Lisi, R., & Wolford, J. L. (2002). Improving children’s mental rotation accuracy with computer game playing. The Journal of genetic psychology, 163(3), 272-282.
Dietz, T. L. (1998). An examination of violence and gender role portrayals in video games: Implications for gender socialization and aggressive behavior. Sex roles, 38(5), 425-442.