''Ayarlanabilir mikrotonal gitar henüz kısıtlı bir çevrede yaygınlık gösterse de yıllar içerisinde daha çok alımlayıcıya ulaşacak gibi gözükmekte."

Tolgahan Çoğulu ve gitarda yeni açılımlar

Ozan EREN

Klasik gitar, bağlamayla birlikte Türkiye’de en çok ilgi gören enstrümanlar arasındadır. Günümüzde altı telli, birbirine eşit uzaklıkta on iki yarım sesin bir oktav oluşturması temeline dayanan, standartlaşmış bir yapıya sahiptir. Gitar yıllar içerisinde değişik tasarımlardan geçmiş; hem fiziksel yapısını hem de ses imkânlarını genişletmiştir. Perdesiz gitar ve mikrotonal gitar, bu değişik tasarımların önemli örnekleri olarak karşımıza çıkar. Bu haftaki yazımda tasarımlarıyla birlikte ele alacağım gitarist Tolgahan Çoğulu kendini mikrotonal gitarın gelişimine ve gitar kültürü içinde bir yer edinmesine adamış; aynı zamanda çok yönlü düşünebilen bir akademisyendir.


İTÜ Türk Musikisi Devlet Konservatuarı ve Dr. Erol Üçer Müzik İleri Araştırmalar Merkezi’nde (MİAM) müzik çalışmalarına devam eden Prof. Dr. Tolgahan Çoğulu’yla tanışıklığım 2019 senesine uzanmakta. Uzun zamandır çalışmalarını takip ettiğim Çoğulu’yla İTÜ’de, 17-19 Nisan 2019’da düzenlenen Music & Sciences Sempozyumu’nda tanışmıştık. Çoğulu’nun yüksek enerjisi, iletişim gücü, yaratıcılığı ve müzik sosyolojisine ilgisi dikkatimi çekmişti. Sempozyum zamanındaki sohbetlerimizde Çoğulu’nun da teşvikiyle Türkiye’de mikrotonal gitar kültürü üzerine bir makale yazmaya karar vermiştim. Süreç içerisinde arkadaşım ve meslektaşım sosyolog Zeynep Güven’in de çalışmaya dahil olmasıyla Türkiye’de mikrotonal gitar kültürü üzerine ortak bir çalışma yürüttük. İlgili literatürde ilk makale olma özelliği taşıyan bu çalışma Musicologist dergisinde yayımlandı.

1978 doğumlu olan Çoğulu, Boğaziçi Üniversitesi İşletme Bölümü’nde lisans eğitimini bitirdikten sonra lisansüstü çalışmalarını İTÜ’de, MİAM’da tamamlamış. Çoğulu, ayrıca, 2008’de, İTÜ’de doktora öğrencisiyken ayarlanabilir mikrotonal gitarı tasarlamış (URL-1). Bu tasarımın müzisyenin hayatında büyük bir dönüm noktası olduğunu söylemek mümkün. Kalan Müzik tarafından, 2012’de basılan Atlas adlı CD ve Sinan Cem Eroğlu-Tolgahan Çoğulu beraberliğinde ilerleyen Mikrotonal Gitar Duo’nun 2015’te basılan CD’si müzisyenin ilk önemli kayıtları. Ayrıca, müzisyen birçok önemli yarışmada da ödüller almış. 2014’te Georgia Tech Üniversitesi’nin düzenlediği Margaret Guthman Müzik Enstrümanları Yarışması birincilik ödülü ve 5. Donizetti Klasik Müzik Ödülleri özel ödülü, Çoğulu’nun emeklerinin karşılığında aldığı teşvikin önemli göstergeleri. 2014’te dünyanın ilk Mikrotonal Gitar Bölümü’nü kuran akademisyen, aynı zamanda 2016’dan beri Mikrotonal Gitar Yarışması’nın düzenlenmesini sağlamış. 2019’da, İTÜ’de düzenlenen ve dünyada bir ilk olma özelliğine sahip olan Mikrotonal Gitar Festivali de mikrotonal gitar kültürüne yapılmış önemli katkılardan biri. Şu anda 11 yaşında olan, Tolgahan Çoğulu’nun oğlu Atlas’ın ilk fikriyle şekillenen ve Ruşen Acet, Tolgahan Çoğulu ve Atlas Çoğulu’nun çabalarıyla tasarlanan lego mikrotonal gitarsa 2021’de Margaret Guthman Müzik Enstrümanları Tasarımı Yarışması’nda seyirci ödülünü almış.

Mikrotonal gitara dair ilk somut tasarımlara bakıldığında, öncelikle Perronet Thompson tarafından, 1829 tarihli tasarım dikkat çekmektedir. René François Lacôte ve Henry Carnegie Carden tarafından 1840’larda yapılan tasarımlar da yine önemli tasarımlar arasındadır (Schneider, 2015: 61; Westbrook, 2012). Mikrotonal gitara dair 20. yüzyılda da birçok farklı tasarım üzerine çalışılmış. Daniel Friederich ve Walter Vogt bu yüzyılın son çeyreğindeki tasarım çalışmalarıyla dikkat çekmişlerdir. Ancak, bu tasarımlar pratikteki zorlukları nedeniyle eleştirilmiştir (Schneider, 2015). Çoğulu’nun ayarlanabilir mikrotonal gitar tasarımıysa daha önceki tasarımların pratik uygulamalardaki eksikliklerini aşmaya yönelik öncü bir adım olarak görülebilir.
Zeynep Güven’le ortak olarak yürüttüğümüz güncel çalışmada (Eren ve Güven, 2022) Bennett ve Peterson’ın “sahne” (“scene”) kavramı üzerinden giderek “Türkiye’de mikrotonal gitar sahnesinden bahsedebilir miyiz?” sorusunu cevaplandırmaya çalıştık. Türkiye’de yenice şekillenen mikrotonal gitar kültürünü anlamlandırmak için mikrotonal gitar alanında uzmanlaşmaya başlamış, öncü gitaristlerle Ocak 2021’de yarı yapılandırılmış görüşmeler yürüttük. Araştırmamız kapsamında görüştüğümüz gitaristleri (Akın Eldes, Ali Deniz Kardelen, Batuhan Karatay, Emre Ünlenen, İlke Şen, Salih Korkut Peker, Süleyman Hakan Görener, Tufan Kurdoğlu) belirlerken Çoğulu’nun yönlendirmesiyle hareket ettik. Ayrıca, Çoğulu’yla da ayrı bir görüşme yaptık. Araştırma sonucunda ilgi çekici sonuçlar elde ettik.

Ayarlanabilir mikrotonal gitarla genellikle 20’li yaşlarında veya daha sonrasında, Çoğulu’nun yönlendirmesi veya teşvikiyle tanışan gitaristler bu gitarın hem olumlu hem de olumsuz yanlarını belirttiler. Görüşmelerimize göre, “mikrotonların kolay algılanması, akor sistemleri için yeni olanaklar getirmesi, gitarda yeni düzenleme imkânları sunması, Batı - Doğu müziği ikiliğini aşmaya yönelik bir girişim olması” (Eren ve Güven, 2022: 11-23) bu gitarın en önemli avantajları arasında. Diğer yandan, araştırmamızın sonuçlarına göre, teoride oldukça umut vadeden bir enstrüman olmasına rağmen ayarlanabilir mikrotonal gitar pratikte bazı zorluklara ve dezavantajlara da sahip. Perde sisteminin farklı makamlara göre sürekli değişmesi ve bu değişiklikler için perdelerin her seferinde çekiçle çakılarak ayarlanması temel zorluklardan biri (Eren ve Güven, 2022: 12-13).

Ayarlanabilir mikrotonal gitar henüz kısıtlı bir çevrede yaygınlık gösterse de yıllar içerisinde daha çok alımlayıcıya ulaşacak gibi gözükmekte. Çoğulu’nun sosyal medya kanallarını, özellikle YouTube’u ve Instagram’ı, aktif ve verimli bir şekilde kullanması mikrotonal gitarı her gün biraz daha görünür yapmakta. Ancak, hâlâ mikrotonal gitar repertuarının kapsamlı olmadığını; bu tasarıma uygun daha çok esere ihtiyaç olduğunu belirtmekte fayda var. Diğer yandan, mikrotonal gitar maliyetlerinin düşürülerek uygun bir satış fiyatının belirlenmesi de enstrümanın daha çok kişiye ulaşabilmesi için gerekli adımlardan biri. Çoğulu’nun verdiği bilgiye göre, Ocak 2021 itibariyle dünya çapında henüz sadece altı adet ayarlanabilir mikrotonal gitar üretilmiş durumda (Eren ve Güven, 2022: 15).

Bazı olumsuz yanlarına rağmen ben ayarlanabilir mikrotonal gitarın geleceğine umutla bakıyorum. Mikrotonal gitar yarışmaları için eser gönderimi, süreç içerisinde ilgili repertuarın gelişimine önemli katkı yapabilir. Ayrıca, Çoğulu’yla birlikte Tufan Kurdoğlu’nun (İTÜ’de, Mikrotonal Gitar Bölümü’ndeki ilk doktora öğrencisi) mikrotonal gitarın ve mikrotonal gitar repertuarının yaygınlaşması için harcadığı çabalar kayda değer. Çoğulu’nun mikrotonal gitarla ilgilenen gitaristlere ücretsiz perde göndermesi ve YouTube kanalında eğitsel video’lar hazırlaması; Çoğulu’nun ve Kurdoğlu’nun lise müzik öğretmenlerine yönelik eğitsel atölyeler düzenlemeleri bu çabalara örnek gösterilebilir.

En son 14. Türkiye Gitar Buluşması’nda Sinan Ayyıldız’la birlikte dinlediğim Çoğulu’nun konserlerini ve yeni tasarımlarını ilgiyle takip etmeye devam edeceğim.

Kaynaklar
Eren, O. & Güven, U.Z. (2022). Microtonal guitar culture in Turkey. Musicologist, 6 (1): 1-25. DOI: 10.33906/musicologist.956706
Schneider, J. (2015). The contemporary guitar. Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield.
URL-1< https://www.miam.itu.edu.tr/akademik-kadro/tolgahan-cogulu-2/ >, Erişim tarihi: 23.09.2022
Westbrook, J. (2012). General Thompson’s enharmonic guitar. Soundboard, 38 (4): 45-52.