Tütün üreticisi ‘tırşikçilere’ teslim

Havva Gümüşkaya

Tütün üreticilerinin yetki belgesi almadan ve bildirimde bulunmadan ticaret yapması 5607 sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu’nda yapılan düzenlemeyle 1 Temmuz’dan itibaren yasaklandı. Düzenlemeye göre tütün üreticileri ve satıcılarının Tarım ve Orman Bakanlığı’ndan yetki belgesi alması istendi. Yasa belgesiz ticaret yapanlara 3 yıldan 6 yıla kadar hapis cezası verilmesini öngörüyor.

Düzenlemeyi protesto eden Adıyamanlı ve Malatyalı tütün üreticileri günlerdir seslerinin duyulmasını istiyor. Araçlarıyla Malatya-Adana Karayolu’nu trafiğe kapatan üreticiler, “Tütüne uzanan eller kırılsın”, “Tütünüme dokunma” diyerek düzenlemenin iptal edilmesini talep ediyor. Çok uluslu şirketlere tepki gösteren üreticiler “Tırşikçi kapitalistlere hayır” sloganları ile eylemlerine devam ediyor.

Tütün, Türkiye’nin uluslararası piyasalarda marka değeri olan en önemli tarımsal ürünlerinden bir tanesi. Türkiye’de yetiştirilen oryantal tütünler, dünya piyasalarında uzun yıllar boyunca gördüğü yüksek talep sayesinde “Türk Tütünü” ismi ile anılıyor ve dünya oryantal tütün pazarının yaklaşık yüzde 35’i de Türkiye’ye ait. Ancak üretilen sigaralarda yerli tütün oranı yıllar içerisinde azaldı, ithal tütünün payı arttı.

SÖZLEŞME YAPACAK FİRMA BULUNAMADI

TEKEL’in tütün piyasalarından çekilmesi ve 2008 yılında sigara fabrikalarının satılması sonucunda sigara pazarının önemli bir kısmına hakim olan çok uluslu sigara şirketlerinin, tamamen yerli tütünden imal edilen sigaraları piyasaya yeterince sunmamalarından dolayı yurt içinde satılan sigaralarda yerli tütün kullanımı en alt seviye indi.

Tütün Eksperleri Derneği’nin sektörü değerlendirdiği 2020 Tütün Rapor’unda yer alan bilgilere göre özellikle Akdeniz, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde yetiştirilen tütün çeşitlerine olan talep azalınca tütün üreticileri sözleşme yapacak firma bulamadı. Özellikle 2010 yılından sonra tütün mamullerinden toplanan vergi oranlarındaki artış, tüketicinin ucuz ürüne yönelmesi ve “Sarmalık Kıyılmış Tütün” olarak nitelenen piyasanın büyümesine neden oldu. Bu sektör özellikle TEKEL’in piyasadan çekilmesi ile boşlukta kalan tütün üreticilerine yeniden bir alternatif sundu. Sarmalık kıyılmış olarak tüketilmek üzere yıllık yaklaşık 20-25 milyon kilogram yaprak tütünün üretildiği tahmin ediliyor. Bu rakamın 2020 yılında 14,5 milyon kilogramı kayıtlara geçti.

YÜKSEK VERGİ SARMALIK TÜTÜNE YÖNELTTİ

2020 yılı itibarı ile sigara üzerindeki vergi yükü yüzde 63’ü ÖTV olmak üzere ortalama yüzde 81’e kadar çıktı. Yüksek vergi ve yüksek fiyat, sarmalık kıyılmış tütün tüketimi artırırken sigara satışlarını düşürdü. Geçen yıl sigara tüketimi önceki yıla göre yaklaşık 2 milyar adet azaldı.

Bandrollü olarak iç piyasaya sunulan sarmalık kıyılmış tütün (2015-2020) (ton)

Sarmalık Kıyılmış Tütün miktarı bir yılda 2,5 kat arttı. Sarmalık tütünde ÖTV oranı 2020’de %63’ten %40’a düşürüldü.

YÖNETMELİĞE NEDEN KARŞI ÇIKILIYOR?

• 2017 yılında hazırlanmaya başlanan düzenleme 31 Aralık 2020’de yayımlanıyor. Üreticilerin ise 5 ayda kooperatif kurulması bekleniyor.

• Kooperatiflere getirilen "en az 250 üye" şartı. Kooperatifler Kanunu’na göre yedi üyeyle kooperatif kurulabiliyorken tütün üreticilerine 250 şartı getiriliyor.

• Kooperatif, Tarım Bakanlığı’na değil Ticaret Bakanlığı’na bağlanıyor. Bu durumda üretici tarımsal kalkınma desteklerinden faydalanamayacak.

Kooperatiflerin altyapısına ilişkin düzenleme yapılmadığına dikkat çeken CHP Adıyaman Milletvekili Abdurrahman Tutdere yaptığı açıklamada "Düzenlemeyi 3 senede yaptılar, üreticiye ‘5 ayda tesis kur’ diyorlar. Şimdi ürünler depo kaldı. Üretici hapisle karşı karşıya. Küçük üreticinin büyük şirketlerle rekabet edecek gücü yok. Bir geçiş süresi olması lazım" değerlendirmesini yaptı. Vergi yükünün de çok yüksek olduğunu belirten Tutdere, "Yüzde 40 ÖTV, yüzde 18 KDV. Stopajlarla birlikte yüzde 62-63’lere varan vergiden bahsediyoruz" ifadelerini kullandı.

TÜTÜN YASASIYLA BAŞLAYAN SÜREÇ

2001 yılında yaşanan mali kriz TEKEL’in de sonunu hazırladı. Uluslararası Para Fonu’nun dayatmalarıyla kamuoyunda ‘Tütün Yasası’ olarak bilinen, 4733 sayılı "Tütün, Tütün Mamulleri ve Alkol Piyasasının Düzenlenmesine Dair Kanun" 3 Ocak 2002’de çıkarıldı. Kanun ile TEKEL, anonim şirkete dönüştürülüyor, tütündeki devlet desteğini kaldırıyor, üretilecek tütüne kota koyuyor, ürünün firmalarca satın alınacağını söylüyor ve sözleşmeli üretim dönemini başlatıyordu. Tütünün ticaretini devlet tekelinden alıp, uluslararası firmaların tekeline veren sözleşmeli üretim modelinde firmalar, hangi üretici ile bir anlaşmaya imza attıysa, ancak o üretici tütün üretebiliyor. Kalanı ise açık artırma ile satılıyor.

***

TEKEL’i sattırmayacaktık

Adıyaman’da günlerdir yol kapatma eylemi yapan üreticilerden biri olan Ali Orhan, “Ekmeğimiz elimizden alınmaya çalışıyor” dedi. Eylemlerine devam edeceklerini söyleyen Orhan, tepkisini şöyle dile getirdi: “Derdimiz kimseye zarar vermek değil. Sonuçta bu da bizim ekmeğimiz. Ekmeğimiz elimizden alındıktan sonra ölsek daha iyi. Kendi ektiğimiz tütünü bir yere götürmek istediğimiz zaman 3 yıl 6 ay arası hapis cezası alacağız. 5 Dönüm arazim var. Gelirim iyi kötü beni idare edebiliyor. 1 kilo tütünün maliyeti 25-30 lira. Kooperatif kurulursa bana gelip diyecek ki senin tütünün 15 lira. Ama ben 30 liraya ürettim. Ben bunu nasıl 15 liraya satacağım. Ekmeyeceğim. Irgatlığa gideceğim başka illere. Başka çarem yok. 2009’dan sonra başladım tütün üretmeye. Ailem dedelerimden beri tütün üretiyor. Babamın tek bildiği meslek tütüncülük. Biz TEKEL’İ sattırmayacaktık. TEKEL satıldıktan sona kimse sesini çıkarmadı bugün de kalan tütünümüz elimizden alınmaya çalışıyor.

***

Şirketler yerli tütünden vazgeçti

TEKEL sigara fabrikalarının 2008 yılında özelleştirilmesiyle Türkiye sigara pazarının tamamına yakınına sahip olan çokuluslu sigara şirketleri, sigara harmanlarında giderek artan miktar ve oranlarda ithal tütün çeşitlerini kullanmaya başladı.