Unutulan köle tarihi
Kafkasya’dan Osmanlı’ya gerçekleştirilen beyaz köle ticaretinin tarihini Beyaz Köleler kitabında kaleme alan Elbruz Aksoy, “1864 sonrası 1,2 milyon Çerkes, Osmanlı vatandaşı oldu. 1940-1950’lere kadar kölelik mekanizması yaşadı” dedi.
Sercan MERİÇ
Elbruz Aksoy, çok uzun yıllardır sürdürdüğü çalışmalarını Beyaz Köleler – Son Sesler kitabında okurlara sundu. Aksoy, “Sadece Türkiye’de değil, Çerkeslerin yayıldığı İsrail, Ürdün ve Suriye’de de sözlü tarih çalışmaları yaptım. Ben hem Osmanlı hem de Türk tarihindeki önemli isimlerden bazılarının köle kökenli olduğuna dair görüşmeler yaptığımda çok şaşırmıştım. Kölelerin bu kadar üst makamlara gelebileceğini düşünmemiştim” dedi.
Kitabın isminden başlamak istiyorum. Beyaz köleler kimlerden oluşuyor?
Bugün Rusya, Ukrayna ve Kafkasya dediğimiz Doğu Avrupa’dan Osmanlı coğrafyasına, Türkiye ve bütün Akdeniz İslam bölgesine kadar akan insan ticaretine beyaz köleler diyoruz. Genelde Çerkes köleler ve cariyeler olarak adlandırılsalar da içinde çok farklı milletlerden insanlar barınıyordu. Çoğu Slavlar, Kafkasyalılar ve onların karışımından olmuş bu mağdur insan topluluğuna beyaz köleler diyoruz.
Elbruz Aksoy
Osmanlı’da nasıl başlıyor beyaz köle ticareti?
1774 Küçük Kaynarca Antlaşması bir kırılma noktasıdır. Kırım, Osmanlı hakimiyetinden çıkmıştır. Zira Kırım, beyaz köle ticaretinin merkeziydi. 1783’te Rusların Kırım’ı işgal etmesi sonucu beyaz köle ticareti Kafkasya’ya kaydı. O dönemde Çerkesya, Abhazya ve Gürcü Krallıkları nispeten bağımsız bölgelerdi. 1829’dan 1864’e kadar Osmanlı-Rus savaşları sürdü. Daha sonra Çerkes Soykırımı gerçekleşti. Bu dönemde 150 bini aşkın köle bu coğrafyaya geliyor. 1860’larda tahmini 400 bin beyaz kölenin Osmanlı topraklarında yaşadığını söyleyebiliriz.
Osmanlı bürokrasisinde ve hareminde nasıl bir hegemonya kuruyor gelen köleler?
Osmanlı hareminde önce cariye olarak girip daha sonra padişah eşi ya da annesi olan köle kökenliler de kendi köleliklerini yüzüne vurmayacak diğer köleleri de çocukları için eş olarak seçti. Böylece hem Osmanlı hareminde hem bir “beyaz köleler iktidarı” kurulurken hem de üst sınıf Osmanlı hanelerinde “beyaz köle hanedanlıkları” kuruldu.
BEYAZ KÖLELER, Elbruz Aksoy, İletişim Yayınları, 2022
II. Meşrutiyet ile beraber beyaz kölelik de tartışılmaya başlanıyor ve artık yasaklanmasıyla ilgili görüşler öne çıkıyor. O dönemde aydınlar nasıl bakıyor beyaz köle ticaretine?
1911’de padişahın fermanıyla beyaz köle ticareti Osmanlı’da yasaklandı. Yasaklanan sadece ticaretiydi. Beyaz kölelik ya da siyah kölelik kaldırılmadı. Ticaret yasaklandı fakat köle hanedanlıkları bir anda bitmedi, çünkü çok kökleşmiş bir yapıydı.
Kitabı hazırlarken birçok kişiyle sözlü tarih çalışması da yaptınız. Bu tanıklık sürecinde sizi en çok şaşırtan ne oldu?
Sadece Türkiye’de değil, Çerkeslerin yayıldığı İsrail, Ürdün ve Suriye’de de sözlü tarih çalışmaları yaptım. Tabii ki isim vermeyeceğim ama Türkiye’de başbakanlık yapmış bir siyasetçinin babaannesinin de 1930’larda Orta Anadolu’dan satılmış bir beyaz köle olduğunu, köylüler detaylı bir şekilde anlatınca çok şaşırmıştım. Beyaz kölelik, resmi olarak yasaklansa bile 1911’de bitmemişti.