Yapıcı eleştirinin 10 şartı
Günümüzde herkesin her şeyin uzmanı olduğunu deneyimlemişsinizdir. Aslında bu, internet kültürünün yan etkilerinden birisi. Eskiden olmadığı kadar birbirimizle iletişim halinde olduğumuz için, her konuda aklımıza gelen her şeyi fikir olarak beyan edebiliyoruz. Bu süreçte olan, zaten düzgün yeşermemiş olan eleştiri kültürüne oluyor. Dolayısıyla bu yazıda gelin, o meşhur ama görmesi zor yapıcı eleştiri nedir, nasıl yapılır, buna bir bakış atalım. Bu sayede belki kendimizi ve birbirimizi çok daha verimli ve etkili bir şekilde geliştirmemiz mümkün olur; çünkü buna gerçekten ihtiyacımız var. Önce detaylı bir tanımla başlayalım:
Yapıcı eleştiri, başkaları tarafından üretilen herhangi bir işe/ürüne/fikre dair geçerli olan, iyi düşünülerek ve sağlam bir mantık süzgecinden geçirilerek üretilmiş, "Kendimiz eleştirdiğimiz kişinin yerinde olsak nasıl daha iyisini üretebilirdik?" sorusuna yanıt verebilecek şekilde kurgulanmış, hem olumlu hem de olumsuz görüşlerimizi aktaran, düşmanca bir yaklaşım yerine arkadaş canlısı bir tutum sergileyen, karşımızdaki kişinin bulunduğu pozisyonu daha iyi ve üstün bir seviyeye çekmek amacıyla sarf ettiğimiz, iş/ürün/fikir sahibine zamanlı, yerinde, açık bir şekilde, detaylı ve uygulanabilir olacak biçimde sunulan eleştirilerdir.
Tanım uzun, tanım karmaşık… Ancak tanım önemli. Hem de her parçasıyla. Tek tek inceleyelim:
1. Geçerli olmalıdır. Aklımıza gelen ilk fikir veya dürtü eleştiri değildir. Geçerli bir eleştiri yapabilmek için, eleştirdiğimiz şey her neyse (fikir, süreç, ürün, vs.) bunun detaylarına hâkim olmak zorundayız. Nasıl üretilmiştir, ne süreçlerden geçmiştir, ne zorluklarla karşılaşılmış ve nasıl çözümler üretilmiştir? Bu konuda tavsiyem, eleştiri yapmadan önce, eleştireceğiniz konu üzerine en az 30 saniye, dikkatinizi dağıtmaksızın odaklanmanızdır.
2. Mantıklı olmalıdır. Bu konu mantık safsataları alanına girdiği için biraz uzun, buraya sığmaz. Ancak kişiliğe saldırı, duygulara başvurma, saman adam gibi yaygın mantık safsatalarına düşmediğinizden, yani “mantığınızı kullandığınızdan” emin olmalısınız.
3. Öneriler içermelidir. Bir işi/ürünü/fikri eleştirmek müthiş kolaydır. Ancak bir işi/ürünü/fikri yapıcı bir şekilde eleştirmek müthiş zordur. Bir eleştiriyi yapıcı kılmanın en önemli adımı, o eleştirinin merkezindeki sıkıntıları ortadan kaldıran çözümleri doğrudan karşı tarafa aktarmaktır. Yani, "Ben olsam şöyle derdim/yapardım/ederdim." düzeyinde kalmayıp, o yöntemin neden şu ankinden daha iyi olacağının izah edilebilmesi gerekir.
4. Olumlu ve olumsuz taraflar içermelidir. Bir iş, ürün veya fikir asla tamamen kötü veya tamamen iyi olamaz. Mutlaka eksikleri, fazlaları, iyi tarafları, kötü tarafları, açıkları, iyi düşünülmüş noktaları, hataları, doğruları, vs. olacaktır. Örneğin, argüman tamamen kötü olsa da ton iyi olabilir, niyet iyi olabilir, yaklaşım iyi olabilir. Benzer şekilde, bir insan harika düşünülmüş bir fikri, berbat bir şekilde aktarıyor olabilir. “Eleştiri” sözcüğünün negatif değil, nötr bir sözcük olduğu hatırlanmalıdır.
5. Düşmanlık değil, dostluk içermelidir. Eleştiri, çoğunlukla saldırganlığı beraberinde getirir. Çünkü “eleştirebiliyor olmak”, üstünlük iması içerir ve eleştirinin hedefinde olan kişiyi savunma pozisyonuna sokar. Bunu kırmanın en iyi yolu, eleştirinin daha en başından arkadaş canlısı ve sakin bir şekilde yapılmasıdır; suçlayıcı ve yerici bir şekilde değil.
6. Karşınızdakini daha iyi bir konuma çekmek amacıyla yapılmalıdır. Bu, en sık atlanan nokta. Eleştirinin amacı ne düşündüğünüzü karşı tarafa iletmek değildir; çünkü sizin ne düşündüğünüzün çoğu zaman kişiler için pek bir değeri yoktur. Bu, acı verici ve rahatsız edici bir gerçektir; ancak dürüst olalım, gerçek budur. Dolayısıyla amacınızın karşı tarafı iyi bir konuma çekme çabası olduğunu hissettirmelisiniz.
7. Zamanlı olmalıdır. Bu biraz tavır meselesi; ancak bir film gişeye girmeden 1 gün önce zehir zemberek bir eleştiri yazmanın faydası tartışmalıdır. Eleştirinizde haklı olabilirsiniz; ancak haklı olmanız, eleştirinizin zamanlı olduğunu garanti etmemektedir. Dolayısıyla bir eleştirinin ne zaman yapılacağı iyi kollanmalı, kişinin bu eleştiriyi en iyi değerlendirebileceği ve içeriklerini en fazla uygulayabileceği zaman beklenmelidir.
8. Açık olmalıdır. Bir eleştiri muğlak veya gizemli olmamalıdır; zira eleştirinin amacı, eleştirilen kişinin eleştirmeni anlaması veya çözmesi değil, eleştirmenin yapıcı fikirlerini eksiksiz bir şekilde ürün/fikir sahibine aktarabilmesidir. Bir eleştiri eğer ki gizemli görülmeye, sivridillilik yapmaya, can yakmaya, zeka şovuna dönmeye meyilliyse, bilin ki yapıcı olamayacaktır. Bu nedenle bir konu hakkında eleştiri geliştiriyorsanız, tamamen berrak, açık ve net olduğundan emin olmanız gerekmektedir. Eğer eleştirdiğiniz konudan haberdar olan 10 yaşındaki bir çocuk, eleştirinizin içeriğini anlayamıyorsa, muhtemelen kötü veya yıkıcı bir eleştiri yapıyorsunuz demektir. Eleştiri, "boş edebiyat kasmak" veya kafa karıştırmak demek değildir!
9. Detaylı olmalıdır. Yüzeysel bir eleştiri neredeyse her zaman yıkıcıdır. Bunun sebebi, yapıcı bir eleştirinin iyi düşünülmüş ve mantık süzgecinden geçirilmiş bir eleştiri olması zorunluluğudur. Eğer ki bunu gerçekten yapıyorsanız, eleştirdiğiniz ürün veya fikrin detaylarını çok iyi gözden geçirmiş ve anlamış olmanız gerekecektir. Bu durumda, eleştirinizin yüzeysel olmasının herhangi bir yolu yoktur; mutlaka detaylı ve iyi analiz edilmiş olmalıdır.
10. Uygulanabilir olmalıdır. Bazı ürün ve fikirlerin, bazı olumsuz, eksik, yanlış tarafları olmasının nedeni o ürün veya fikrin sahibinin suçu değil, şartların getirdikleridir. Yani her fikir veya ürün, her akla gelen şekilde uygulanamıyor olabilir. Daha önemlisi, o ürün veya fikrin üretilme sürecinden geçmemiş insanlar olarak bizler için, o süreçten geçenlerin karşılaştıkları zorluklar kolay anlaşılabilir olmayabilir. Bu durumda, eleştirimizin içeriğinin uygulanabilirliği önem kazanmaktadır. Bu sebeple sadece eleştirdiğimiz ürünü ve fikri değil, o fikir veya ürünün çıktığı şartları ve bulunduğu durumun koşullarını da çok ama çok iyi bir şekilde anlamamız gerekmektedir.