Elektrik rantı yandaşa, faturası halka: Tek çare dayanışma

OZAN GÜNDOĞDU

Salgın günlerinde birçok ülke faturaları tahsil etmeme veya erteleme yoluna gitse de Türkiye’de fatura tahsilatları aynen devam ediyor. Bu yüzden yurttaşlar hem işsizlikle hem de evde artan zaman yüzünden büyüyen faturalarla boğuşuyor. Öte yandan hükümetin adım atmaması insanlara dayanışmayı dayatıyor. Örneklerden biri askıda fatura uygulaması.

Bu uygulama sayesinde halk birbirinin faturasını ödüyor. Hükümet ise sessiz. Ancak bu sessizliğin arkasında tahsilata devam eden elektrik dağıtım şirketleriyle AKP arasındaki izaha muhtaç ilişki yatıyor. Tüm ülkenin elektrik dağıtımı adları kamu ihalelerinde sıkça duyulan bir avuç şirkete teslim edilmiş durumda. Peki bu tablodan önce durum neydi ve bu tablo ne zaman oluştu?

ÖNCE TEK, SONRA TEDAŞ

Türkiye’nin elektrik üretimini de dağıtımını da uzun yıllar devlet tekeli olan Türkiye Elektrik Kurumu (TEK) üstlendi. 1994 yılında elektriğin dağıtımı ve üretimi birbirinden ayrılarak dağıtım hizmeti yine devlet tekeli olan Türkiye Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi’ne (TEDAŞ) verildi. IMF ile imzalanan 17’nci stand-by anlaşması kapsamında 20 Şubat 2001’de TEDAŞ özelleştirme kapsamına alındı ve 2004’te elektrik dağıtımı için TEDAŞ bünyesinde 21 şirket kuruldu. Böylece parçalanan TEDAŞ’ı şirketlere dağıtmak kolaylaştı.

2009 KRİZİ MÜTEAHHİTE DERMAN

2008-2009 krizleri inşaat sektörüne büyük darbe vurunca müteahhitlere cansuyu Özelleştirme İdaresi’nden geldi. 2009 yılından 2013 yılına kadar geçen 4 yılda 21 şirketi bünyesinde barındıran TEDAŞ hükümetle yakın ilişkileri olan inşaatçılara satıldı. Satış bedellerinin hemen hepsi kamu banklarından dövize endeksli kredilerle kotarıldı. Halka ise "elektrikte rekabet gelecek, böylece fiyatlar ucuzlayacak" dendi. Ancak elektrik dağıtımı toplamda 13 şirkete dağıtılmıştı. Bu şirketler çoğu diğer bir çok projede ortaklıkları bulunduğu için rekabet etmek yerine bir lobiye dönüştüler.

ENERJİNİN BORCU KATLANDI

Satışlar için dövize endeksli banka kredileri tahsis edildi. Elektrik dağıtımı da zarar etmesi imkansız bir işti. Böylece borçlanmaktan hiç çekinilmedi. BDDK verileriyle 2005 Şubat’ında 1,8 milyar dolar olan enerji sektörünün kredi borcu 2010’da 7,6 milyar dolara, 2015’te 26,4 milyar dolara fırladı. Üstelik dolar 2010'lu yıllarda 2000’li yıllardaki gibi sabit seyretmiyordu. Bu sırada Berat Albayrak Çalık Holding’ten ayrıldı ve 2015’te Enerji Bakanı oldu. Bu dönemdeki icraatlarıyla Güler Sabancı’nın da iltifatlarına mazhar olacaktı.

2020 ENERJİNİN EN ZOR YILI

Borç batağında 2020 yılına giren elektrik şirketleri bir yandan yükselen dolar kuruyla baş etmeye çalışıyorlar, diğer yandan da sanayide elektrik talebi azaldığı için ciroları düşüyor. Geçen 10 yıl boyunca hazineden milyarlarca lira teşvik aldılar, talepleri üzerine 2016'da yaz saati uygulaması sürekli hale getirildi. Böylece elektrik tüketimi artırıldı. 2019'da petrol de dolar da yükselmedi ama elektriğe 3 kez zam yapıldı. Bunların hiçbiri sektörün batağını kurtarmaya yetmedi. 2020'deki Covid-19 salgını ise sektörü alt üst etti. 10 yıl önce özelleştirilen sektörün yükünü yurttaşların sırtında. Onlar da askıda fatura uygulamasıyla yükü paylaşmaya çalışıyor. Hükümet sessizliğini koruyor, elektrik dağıtım şirketleri ise “ödemeleri internet üzerinden yapma” kolaylığı sağlıyor.

TÜRKİYE’NİN ELEKTRİK DAĞITIM AĞI

İstanbul Avrupa Yakası, İç Anadolu ile Bursa ve çevresi, Cengiz, Limak ve Kolin arasında pay edildi. İstanbul Anadolu Yakası, Ankara ve kuzeyi ise Sabancı’ya verildi. Karadeniz bölgesi o dönem Berat Albayrak’ın CEO’su olduğu Çalık Grubu’na satıldı. Ege Bölgesi'nde de elektrik dağıtım ihalesini 1995’te iki mühendisle kurulan ve 2000’li yıllarda hızla büyüyen Bereket Enerji aldı

Tüm ülkenin elektriğini kendi aralarında ortaklıkları da bulunan 13 şirket dağıtıyor.

►TRAKYA EDAŞ- IC Yatırım Holding

Edirne, Kırklareli, Tekirdağ

►BOĞAZİÇİ EDAŞ- Cengiz ve Limak Holding

İstanbul Avrupa Yakası

►ÇAMLIBEL EDAŞ – Limak Kolin ve Cengiz Holding

Yozgat, Sivas, Tokat

►MERAM EDAŞ- Alarko ve Cengiz Holding

Konya, Aksaray, Niğde, Kırşehir, Nevşehir, Karaman

►AKDENİZ EDAŞ –Cengiz, Kolin ve Limak Holding

Isparta, Burdur, Antalya

►ULUDAĞ EDAŞ- Limak Holding

Çanakkale, Bursa, Balıkesir, Yalova

►ANADOLU YAKASI EDAŞ- EnerjiSa (Sabancı Holding)

İstanbul Anadolu Yakası

►BAŞKENT EDAŞ – EnerjiSa (Sabancı Holding)

Ankara, Kırıkkale, Çankırı, Kastamonu, Karabük, Bartın, Zonguldak

►TOROSLAR EDAŞ- EnerjiSa (Sabancı Holding)

Mersin, Adana, Osmaniye, Hatay, Kilis, Gaziantep

►ADM EDAŞ- Bereket Holding

Aydın, Denizli, Muğla

►GDZ EDAŞ- Bereket Holding

İzmir, Manisa

►SAKARYA EDAŞ- Akkök Holding

Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu

►YEŞİLIRMAK EDAŞ – Çalık Holding

Sinop, Samsun, Amasya, Çorum, Ordu

►ARAS EDAŞ- Çalık Holding

Erzincan, Bayburt, Erzurum, Ardahan, Kars, Ağrı, Iğdır

►FIRAT EDAŞ- Kazancı Holding

Malatya, Tunceli, Elazığ, Bingöl

►DİCLE EDAŞ- İşkaya- Doğu Holding OGG

Şanlıurfa, Diyarbakır, Mardin, Batman, Siirt, Şırnak

►VANGÖLÜ EDAŞ- Türkerler Holding

Bitlis, Van, Muş, Hakkari

►ÇORUH EDAŞ- Kazancı Holding

Giresun, Trabzon, Gümüşhane, Rize, Artvin

►OSMANGAZİ EDAŞ- Zorlu Holding

Bilecik, Kütahya, Uşak, Eskişehir, Afyon