Modern konutlardan post-modern konutlara: Ankara 96’lar, Samsun 56’lar

Meriç Kırmızı - Dr., Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyesi

Kent sosyolojisinde Türkiye’nin kentleşmesini anlatırken, erken Cumhuriyet Dönemi’nden başlayarak, nüfus mübadelesi ve sanayileşmeye dayalı kentleşme gibi süreçler sonucunda büyük bir konut açığı oluştuğu anlatılır.

Bu gereksinim karşısında zamanın refah devleti ruhuna uygun çözümler olarak işçi ve memur lojmanlarından ve kooperatifçilikten söz edilir. Yapı giderleri için iyi bir seçenek sunan kooperatifçiliğe 1935’ler Ankara’sından Emek ve Bahçelievler semtleri, işçi konutları için de dönemin kumaş ve kağıt fabrikalarında çalışan işçiler için yapılan konutlar örnek gösterilebilir. (Koçak Turhanoğlu, 2013) Memur lojmanı denilince, akla hemen, artık boşaltılmış ve Toplu Konut İdaresi’ne (TOKİ) devredilmiş olsa da, Kızılay, Bakanlıklar’daki Saraçoğlu Mahallesi gelir. Modern dönemin bu toplu konut alanlarında ilkokul, pazaryeri, spor sahası, kreş, park gibi ortak kullanım alanlarının varlığından bahsedilir. Bu barınmaya ilişkin yer örneklerinin kurucu Cumhuriyet’in kendi insanına, memuruna verdiği değeri mekan üzerinden yansıttığını söyleyebiliriz. 9. Kadıköy Kitap Günleri’ndeki konuşmasında Tarık Şengül de Haydarpaşa Garı ile Pendik Yüksek Hızlı Tren Garı’nı karşılaştırarak, Cumhuriyet projesinin halkını kent merkezine kadar ulaştırdığını söylemişti.
Bu yıl yıkılan Atatürk Kültür Merkezi (AKM), özel bir üniversiteye verilmek üzere TOKİ’nin yeniden yapılandırması için kapatılan Ankara Garı (Ankara Garı Devredilemez, 2018) ve ortadan kaldırılmış, diğer 20. yüzyıl sivil mimari örnekleri gibi artık var olmayan ya da işlevsiz kılınan yapıları da içeren Cumhuriyet’in modern mimari anlayışının izini, kentlerde 1950 sonrasında yapılan kimi apartmanlarda ya da sitelerde de görebiliriz. Bunlardan hala var olan ve ağırlıkla konut işlevini sürdüren, ilginç bir tanesi, Ankara Kolej Semti’ndeki 96’lar Apartmanı’dır. Bana Sovyet konut mimarisini çağrıştıran bu devasa yapı bloğunu anımsamam, bölümden bir asistanın orada oturduğunu söylemesi ile oldu. 2007’de Ankara’ya Bilkent’teki bir proje asistanlığı için ilk gittiğimde, ODTÜ Beşeri Bilimler Binası’ndaki ilan panolarında rastlantıyla gördüğüm bir ev arkadaşı duyurusu sayesinde benim de yolum 96’lardan geçmişti. Belki de artık köhnemiş, ama yine de dimdik ayakta olan bu büyük apartman bloğu, Saunders’in (2010) göçmenlerin gittikleri kentlerde varış noktalarını oluşturan kent merkezlerindeki yoksul bölgeleri tanımlamak için kullandığı “arrival city” (Garner, 2011) kavramına benzer bir işlev görüyordu. Yukarı doğru hareketlilikle sınıf atlayan ya da Ankara’da yerleşen kişiler yoksul ve öğrenci ağırlıklı yaşayanlarıyla kendi başına bir mahalle sayılabilecek bu apartman kozasından çıkıyor olabilirlerdi.

96’ların tarihçesine bakınca, oranın bir ara katlı dubleks dairesinde oturan asistanımıza attığım mimarı Almanmış yalanı da ortaya çıktı. 1957’de projelendirilip, 1962’de kullanıma açılan binanın mimarı 2013’te yitirdiğimiz Arman Güran. (48 96lar Apt.) Apartmanın adı, değişik aile yapılarına uygun biçimlerde toplam 96 dairesi olmasından geliyor. Sekiz ayrı girişli aynı yapı bloğunda en az üç aile türüne uygun daire planı var. (Bina Kimlikleri Söyleşileri 8) Yani bir tür çeşitlilik içinde birliğin tek bir apartman ölçeğindeki uygulaması... Bunun gibi yapılar başka ülkelerin ünlü mimarlarınca da denenmiş, örneğin Le Corbusier’in Marsilya’daki Unité d’Habitation’ı (Boddy, 2007) ya da Hong Kong’un Canavar Binası (Hong Kong: Quarry Bay ‘Monster Building’) . İşte, bağdaşıklık ve ayrışıklığı aynı mekânda ve zamanda buluşturan kütlenin sonradan eklenmiş dört çatı katı dairesinden birini kısa bir süre stajyer bir avukatla paylaştım. İki yatak odası doğrudan salonuna açılan, kibrit kutusunu andıran çatı katını gecekonduya benzetirdim, çünkü çatı dairesine kadar asansör çıkmazdı ve asansörün olduğu kata kadar apartman içi pembe granit mermer ile kaplıyken, çatı katındaki duvarlar yalnızca sıvanmıştı. Oturduğumuz çatı katının lavabo giderlerinden karafatmalar çıkardı. Zaten, sonradan eklenmiş dört çatı dairesi, apartmanın adındaki 96’ların kapsamına girmez (kimse de apartmana 100’ler demez) ve 19. yüzyıl burjuva evlerindeki gözden ırak hizmetçi odaları (servants’ quarters) gibi göz ardı edilirlerdi. Kiraları da ona göre düşüktü elbette.

Samsun’un İlkadım İlçesi, Bahçelievler Mahallesi’nde 56’lar denilen bölge ile ilgili ise, ne yazık ki kolayca ne bir bilgiye ne de fotoğrafa ulaşabildim. Eskiden burada 56 tane bahçeli ev olduğu için adının böyle olduğu söyleniyorsa da, semtin şu an herhangi bir gösterileni olmadan, yalnızca adı kalmış durumda. Belki de eskinin Ankara Bahçelievler’i gibi bir yerdi. Mimari bilgim kısıtlı olduğu için emin değilim, ama Türkiye’nin çeşitli kentlerindeki Bahçelievler semtleri kır-kent birleşimini ve sanayi kentlerindeki sorunları gidermeyi amaçlayan mimarideki “bahçe-kent” anlayışına uygun olarak tasarlanmış olabilir. (Hayırlı, 2018; Özsoy, 2011) Günümüzde daha çok işyerine dönmüş, İstanbul’daki Koşuyolu ve Levent semtleri dışında ne bahçeli ev kaldı (bahçeli gecekondu bile neredeyse kalmadı), ne gerçek anlamıyla konut kooperatifçiliği, ne de 96’lar gibi büyük ölçekli, tek yapıdan oluşan modern konut örnekleri...

Bugün bütün bunların yerine, baştaki amacına uygun olarak düşük gelir gruplarına yönelik ucuz konut üretmeyi sürdürüp, sürdürmediği tartışma konusu olan TOKİ (Tavşanoğlu, 2012), bir de işinin uzmanı olmayan müteahhitlerce yapılan post-modern, bahçesiz, küçülen ve sıkışıklaşan apartmanlarımız var.

Kaynaklar
48 96lar Apt. Erişim adresi: http://sivilmimaribellekankara.com/YapiDetayi.aspx?anah=148
Ankara Garı Devredilemez (2018, 23 Mayıs). Birgün. Erişim adresi: https://www.birgun.net/haber-detay/ankara-gari-devredilemez-216914.html
Bina Kimlikleri Söyleşileri 8: Modern Mimarlığın Ankara’daki Önemli Bir Örneği: 96’lar Apartmanı. TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi. Erişim adresi: http://www.mimarlarodasiankara.org/index.php?Did=4321
Boddy, T. (2007, 13 Ağustos). Le Corbusier’nin Yaşayan Marsilya Başyapıtı (Çev. Gül Keskin). Arkitera. Erişim adresi: http://v3.arkitera.com/h19205-le-corbusier-nin-yasayan-marsilya-basyapiti.html
Garner, D. (2011, 17 Mart). Want a New Life? Wait Here for a While. The New York Times. Erişim adresi: https://www.nytimes.com/2011/03/18/books/arrival-city-by-doug-saunders-review.html
Hayırlı, Ö. (2018, 19 Ocak). Bahçe Kent Nedir? Bahçe Kent Modeli Nasıl Ortaya Çıkmıştır? Şehir ve Bölge Planlama Bilgi Platformu. Erişim adresi: https://sbpbilgi.com/bahce-kent-nedir-nasil-cikmistir/
Hong Kong: Quarry Bay ‘Monster Building’. Atlas Obscura. Erişim adresi: https://www.atlasobscura.com/places/quarry-bay-monster-building
Koçak Turhanoğlu, A. F. (2013). Türkiye’nin Kentleşme Deneyimi (I): 1923-1980. F. Güneş (Ed.), Kent Sosyolojisi (s. 200-227) içinde. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, Açıköğretim Fakültesi Yayını.
Özsoy, A. (2011, 30 Ocak). Toplu Konut Uygulamalarının Gelişimi. Ekoyapı. Erişim adresi: http://www.ekoyapidergisi.org/82-toplu-konut-uygulamalarinin-gelisimi.html
Tavşanoğlu, L. (2012, 8 Temmuz). Rant yaratmanın adı oldu. Cumhuriyet. Erişim adresi: http://t24.com.tr/haber/prof-keles-toki-rant-yaratmanin-yeni-adi-oldu,207998