Ormanları yakanı tanıyoruz
“Ormanları kim yaktı?” sorusu, spekülasyonları beraberinde getiriyor. Ancak bilimsel raporlardaki veriler bu soruyu gayet açık ve net bir şekilde cevaplıyor.
Batuhan Sarıcan
Ben bu yazıyı yazarken -resmî açıklamaya göre- 6 ildeki 13 noktada orman yangınları devam ediyordu. Söndürüldüğü söylenen yangın sayısı ise 191’di. Sayı çok fazla olsa da orman yangınları bu yıla özgü bir durum değil. Her yaz, “yangın mevsimi” denen bir aralıkta orman yangınlarını yaşıyoruz. Ancak bu kadar fazla noktada ve bu denli hızlı yayılan geniş çaplı yangınların, neredeyse bir gecede çıkması, akıllara başka şeyleri getirmiyor değil. Şimdi bununla ilgili ne yazsak spekülasyon olacak. O yüzden biz bilimsel veriler üzerinden, başka bir odakta gidelim.
Orman Genel Müdürlüğü’nün (OGM) resmi verilerine göre Türkiye’de 2020 yılında 3 bin 413 orman yangını çıkmış ve bu yangınlarda 20 bin 938 hektar alan zarar görmüş.1 DW’nin Tarım ve Orman Bakanlığı’ndan aldığı verilere göre ise bu yıl temmuz ayının sonuna kadar çıkan bin 722 orman yangınında toplamda 2 bin 138 hektarlık bir alan yanmış.2 Yaşanan son yangınlarla bu rakamın giderek katlanması ve rakamın düşük yansıtılmış olması da muhtemel. Şimdi gelelim milyon dolarlık soruya: Bu yangınların sebebi ne?
Türkiye'deki orman yangınlarının yüzde 90'ında insan parmağı var
Bu sorunun cevabını arayan bir gazeteci ve bilgi edinme hakkı olan bir vatandaş olarak ilkin Çevre ve Şehircilik Bakanlığı verilerine bakıyorum: Orman yangınlarının temelde dört çıkış sebebi olduğu belirtiliyor: Faili meçhul, doğal, ihmal-kaza ve kasıt; 1997’den 2018’e kadar yaşanan yangınlarda ihmal-kaza ve faili meçhul sebepler, grafikte büyük bir yüzdeye sahip; en düşük yüzdelerin ise doğal sebepler ve kasıtlı yangınlarda olduğu göze çarpıyor.3
Bu noktada Doğal Hayatı Koruma Derneği’nin verileri (WWF) farklı bir sınıflandırmaya işaret ediyor. WWF’ye göre ülkemizde çıkan yangınların yüzde 90’dan fazlası insan kaynaklı.4 Aslında bakanlık verilerindeki “faili meçhul” ve “ihmal-kaza” sınıflandırmalarını da insan kaynaklı saydığımız an bu oranı yakalıyoruz. Tabii “doğal” denen sebepteki insan kaynaklı iklim değişikliği etkisini de unutmamak gerekiyor.
Küresel düzeyde bakacak olursak WWF’nin 2020’de yayınladığı “Yangınlar, Ormanlar ve Gelecek: Kontrolden Çıkan Bir Kriz” başlıklı rapora göre, dünya genelinde orman yangınlarının yüzde 75’i insan eliyle çıkarılıyor; yangın sayı ve süresi de bir önceki yıla göre yüzde 13 artmış durumda.5 Bunların çoğunu tarım ve hayvancılık başta olmak üzere, ekonomik nedenlerle kasıtlı olarak çıkarılan yangınlar oluşturuyor. Şimdi dünyadaki duruma ve iklimsel olayların birbiriyle ilişkisine genel bir bakış atalım.
DÜNYA KASIP KAVRULUYOR!
Sadece Türkiye değil, son yıllarda birçok ülke ve bölge art arda doğal afet yoğunluğu yaşıyor. Artık dünya, insan kaynaklı iklim değişikliğinin etkilerini, beklenenden neredeyse 50-100 yıl önce hissediyor: Sibirya’da hiç görülmemiş sıcaklık rekorları, permafrostu eritiyor; Çin ve Batı Avrupa’da ciddi seller; Akdeniz, Avustralya ve Kuzey Amerika’da sıcak hava dalgaları ve kuraklık; kutuplarda yoğun buzul erimeleri ve Avrupa ile Kuzey ülkelerinde orman yangınları yaşanıyor. Dünya’nın iklimi, insan eliyle değişiyor.
Aşırı ve yoğun sıcaklıklar ile orman yangınları arasındaki ilişki de dikkat çekiyor. Sözgelimi Haziran 2021’de yaşanan orman yangınları, Kanada, British Columbia’daki Lytton kasabasını neredeyse haritadan silerken üç gün üst üste kaydedilen rekor sıcaklık değerleri, devlete bağlı Environment Canada’ya göre 46,6 ila 49° C arasında değişiyordu.6
2019-2020 yangın mevsiminde cehennemi yaşayan Avustralya’da ise yaklaşık 19 milyon hektar alanı yakarak sayıları milyarı bulan canlıyı öldüren uzun süreli yangınlardan önce ülkede sıcaklık değerleri rekor üstüne rekor kırıyordu. Avustralya Meteoroloji Bürosu’na göre Melbourne şehrinde kaydedilen 46,4°C, kayıtların tutulduğu günden beri şehirdeki en yüksek sıcaklıktı. The Mallee bölgesinde ölçülen 48,8°C ise Victoria eyaleti için rekor demekti.7 Ülkenin güneyindeki aşırı sıcaklık değerleri önemli. Çünkü Avustralya’da uzun süren devasa yangınlar, ülkenin bu noktaları ve yakın bölgelerdeki ormanlarda yaşanıyordu.
Dünya İklim Atıf Grubu’na (WWA) göre insan kaynaklı iklim değişikliği, Avustralya’daki yangınları yüzde 30 daha olası hale getirmişti.8 Hollanda Kraliyet Meteoroloji Enstitüsü’nün yürüttüğü bir çalışmada ise küresel ısınmanın ortalama 2°C’ye ulaşması durumunda, Avustralya’daki orman yangını krizini tetikleyen sıcak ve kuru koşulların meydana gelme olasılığının sekiz kat daha fazla olacağı belirtiliyordu.9
Bu olayların çoğu iklim bilimcileri şoke ediyor. Çünkü daha Paris Anlaşması’nın imzalandığı 2015’te bile bu tip iklim aşırılıkları için “bu yüzyılın sonunda” ifadesi kullanan bazı bilim insanları, iklimin ne kadar hızlı değişeceğini hafife almış olabileceklerinden endişeleniyor: Yoksa ısınan dünyanın, aşırı hava olaylarını nasıl etkileyeceği yanlış mı anlaşılıyordu?
HER ŞEY BİRBİRİNE BAĞLI
Bilim insanları, sel ve orman yangını gibi “farklı gözüken” iki olayın münferit olaylar olmadığını her fırsatta söylüyor. Dünyanın iklimini, “kara, okyanus ve atmosfer arasındaki etkileşimler ile enerji akışlarını içeren karmaşık, dinamik ve kaotik bir süreç” olarak tanımlayan Strathclyde Üniversitesi’nden çevre mühendisi Christopher J. White da bu tip olayların iklim sistemindeki sayısız ara bağlantı ve geri besleme döngüsünün sonucu olduğunu belirtiyor.10
Glasgow’daki üniversitenin Su, Çevre, Sürdürülebilirlik ve Halk Sağlığı Merkezi’nin başkanı da olan White, Londra’da temmuz ortasında meydana gelen sel baskınlarını örnek veriyor: Bu sellere, bir önceki sıcak hava dalgası sırasında oluşan ve Dünya yüzeyinden yükselen sıcak havanın yönlendirdiği yaz yağmuru fırtınalarının neden olduğunu söylüyor. Bu arada batı ABD’de şiddetlenen orman yangınlarını da uzun vadeli kuraklıklara bağlıyor.
Hal böyle olunca da bir iklim olayını ötekinden bağımsız olarak incelemek, içinde yaşadığımız iklim krizi çağında çok da doğru bir yaklaşım gibi gözükmüyor. Buna bağlı olarak insan kaynaklı iklim değişikliğinin birbirini tetikleyen süreçlerini bütünlüklü olarak incelemek ve hesaplamak için atmosfer bilimi, hidroloji, yer bilimleri ve iklim mühendisliği gibi birçok alandan bilim insanlarının bir araya gelerek disiplinler arası çalışmalar yaptığını görüyoruz son zamanlarda.
DOĞANIN İNSANDAN GÜÇLÜ OLMASINI HAZMEDEMİYORUZ
Yani bugün Marmaris veya Bodrum’daki orman yangınlarını daha hızlı yayan ve yangın başladıktan sonra söndürülmesini zorlaştıran unsurlar, birkaç hafta önce Karadeniz’deki sel felaketlerinde “bardağı taşıran son damla” olabiliyor.
Afeti kolaylaştıran sebepler zinciri de insan kaynaklı, ilk kıvılcımı çakan da insan; iklim krizini durdurmaya yeltenmeyerek gezegeni yiyip bitiren de insan. Çünkü insan, doğanın kendisinden güçlü olmasını hazmedemiyor. Kendi ömrünün, bir ormanın ömründeki göz kırpışa eş değer olmasını ve bir avuç topraktaki ekosistemin bile kendisinden daha güçlü olmasını kabullenemiyor.
Bu hazımsızlık ve inkârın dönüp dolaşıp bizi aynı yere getirdiğini gösteren bir tabloya bakıyoruz bugün: “Medeniyet” enerjiye ihtiyaç duyuyor, termik santrallar kuruluyor; termik santrallar fosil yakıt yakıyor. Fosil yakıt gezegeni ısıtıyor, aşırı iklim olaylarını artırıyor. Doğa da geliyor termik santralı yakıyor.
Bilimin sözü açık: Fosil yakıta dayalı enerji ve et tüketimine dayalı gıda tercihlerinden vazgeçmedikçe gezegen ısınmaya devam edecek, gün gelecek her şeyimiz yanacak veya sular altında kalacak. Bu biliniyor ama hastalıklı ekonomik büyüme takıntısı yüzünden umursanmıyor; gün kurtarılıyor.
Doğanın bizden daha güçlü olduğunu kabul etmedikçe ve ekonomiyi, ekolojiye tercih ettikçe burnumuz b*ktan çıkmayacak. Sonra kimse de çıkıp bu koku nereden geliyor demesin.
1https://web.ogm.gov.tr/SitePages/OGM/OGMHaberler.aspx?List=aad1782a%2D50b0%2D49db%2Db602%2Dddf5724a0b9e&ID=2144&Web=6b9add1f%2D52c2%2D4e71%2D826c%2D3f6be57bbc5d
2https://www.dw.com/tr/ormanlar-yan%C4%B1yor-ye%C5%9File-d%C3%B6n%C3%BC%C5%9F-m%C3%BCmk%C3%BCn-m%C3%BC/a-58743562
3https://cevreselgostergeler.csb.gov.tr/orman-yanginlari-i-85850
4https://destek.wwf.org.tr/trnin-canlari-yaniyor
5https://wwfeu.awsassets.panda.org/downloads/wwf_fires_forests_and_the_future_report.pdf
6https://globalnews.ca/news/7991383/lytton-bc-new-all-time-canadian-heat-record-third-day/
7http://www.bom.gov.au/weather-services/fire-weather-centre/weather-patterns/index.shtml
8https://www.bbc.com/news/science-environment-51742646
9https://www.theguardian.com/australia-news/2020/mar/05/bushfire-crisis-conditions-eight-times-more-likely-under-2c-warming-analysis-shows
10https://theconversation.com/how-summer-2021-has-changed-our-understanding-of-extreme-weather-165268