Sermaye ve iktidar kıskacında fındık

Ezgi GÜNEYTEPE

Türkiye Dünya’da fındık üretiminin %70-75´ini karşılıyor. Özellikle Ordu bölgesinin fındık üretiminde payının büyüklüğü ise, Fatsa ve Ünye havzasının ılıman iklim şartlarından kaynaklı. Uzun yıllardır İtalya ve Almanya gibi ülkeler bu havzada yetişen fındık tadını tutturmak için hem kendi ülkelerinde hem de farklı ülkelerde çeşitli girişimlerde bulundular, ancak başarılı olamadılar. Fındıkta dalgalanan taban fiyatı, her yıl fındık öncesi bir rekolte tahmini üzerinden açıklanırken, iklimsel şartların değişimiyle de daha da istikrarsız bir hal aldı.

2006 yılına kadar Türkiye´nin en köklü ve etkin üretici kooperatiflerinden biri olan Fiskobirlik taban fiyatı belirlemede önemli bir rol üstlendi. 2005 yılında Fiskobirlik üretici borçlarını ödemeyince, Bakanlar Kurulu kararı ile TMO fındık alımını üstlendi ve böylece, Fiskobirlik fiyat belirlemede inisiyatifini kaybetti. Bu tarihten sonra fındık taban fiyatı belirlenmesi serbest piyasanın eline geçti.

Fiskobirlik Mustafa Kemal Atatürk´ün talimatıyla, 1935 yılında kabul edilen 2834 Sayılı Kanun ilkeleri uyarınca, 1938 yılında kurulmuştu. 1964 yılına kadar kendi adına fındık ihraç edip ortakları için gübre ve ilaç temin eden Fiskobirlik, 1964 yılında ilk kez devlet tarafından desteklendi ⁽¹⁾. 1994 yılına kadar üreticinin refahını yükseltmek adına, devlet destekleme alımları gerçekleştirildi. Sadece Türkiye’nin değil aynı zamanda Dünya’nın da en önemli fındık kuruluşlarından biri olan Fiskobirlik’in tasfiyesi bir tesadüf değildir.

Türkiye ekonomisine yaklaşık 2,5-3 Milyon USD ihracat geliri sağlayan fındık, 3 milyon kişiye de gelir olmuştur ⁽²⁾. Aslında rakamların devasalığına bakıldığında, yaklaşan gıda krizi ile stratejik ürün olması gereken fındık, hak ettiği önemi bulamıyor. Bunun en büyük nedenlerinden biri ise, Fiskobirlik gibi büyük üretici kooperatiflerin etkisiz hale getirilmesi ve devletin “politikasızlığı”. 2005-2006 yıllarında toplumda artan tepkiler dindirmek amacıyla, Devlet, Toprak Mahsulleri Ofisini (TMO) piyasaya soktu. Ancak beklentileri karşılamayan ve üreticiyi oyalayan TMO, fındık üreticisini serbest piyasada yalnız bıraktı.
Çikolata üreticisi devlerden biri olan İtalyan firması Ferrero fındığın en büyük ihracatçılarından. Türkiye fındık ihracatının üçte birini gerçekleştiren Trabzon merkezli Oltan Gıda A.S., 2014 yılında çikolata devi Ferrero’ya satıldı. Bu durum, uzmanlar tarafından fındık piyasasını derinden etkileyecek bir satış olarak değerlendirildi ⁽³⁾. Böylece fındık ihracatının önemli bir kısmını kontrol altına alan İtalyan firma Ferrero’nun, fındık taban fiyatı belirlenmesinde büyük bir rol aldığı düşünülüyor. Yıllar geçtikçe somutlaşan bu gerçek, bazı üreticilerin fındıktan umudunu kesmesine yol açtı. 2019 yılında toplam cirosu 11,6 Milyar Euro olan Ferrero ⁽⁴⁾, aynı zamanda bazı bölgelerde fındık üreticisini destekleyerek pazar alanını stabilize tutmaya çalışıyor. Karadeniz Bölgesinde örnek fındık bahçeleri oluşturan Ferrero verimliliği arttırmak adına yeni yöntemler geliştirmeye çabalıyor. Fındıktan büyük bir katma değer sağlayan Ferrero firması özellikle bilenen fındık kreması Nutella´dan 2019 yılında 11,6 Milyar Euro ciroya ulaştı⁽⁵⁾. Dünya fındık tüketiminin çok büyük bir kısmı Avrupa ülkelerinde gerçekleşiyor ve bunun %80´i çikolata ve şekerlemede hammadde olarak kullanılıyor. Manisa´da 300 Milyon TL´lik yatırım yapan Ferrero, tüm fabrikalarında kullandığı fındığın %80’ini Türkiye´den tedarik ediyor. Türkiye, 2021 yılında 122 ülkeye toplam 344 bin 370 ton fındık ihracatına ulaşırken, ilk iki sırada Ferrero ve Balsu Gıda var ⁽⁶⁾. Cüneyd Zapsu´nun sahibi olduğu Balsu Gıda, 209 Milyon 327 bin dolarlık ihracatla ilk sırada yerini aldı. Cüneyd Zapsu AKP kurucularındandır ve aynı zamanda partinin merkez yürütme kurulu (2001-2008) üyesiydi. Ferrero ise 181 milyon 211 bin dolar ile ikinci sırada yer aldı. İlginç olan ise, kazancını bildiğimiz Ferrero´nun ne kadar fındık ihraç ettiğini beyan etmemesi.

Türkiye ise, katma değeri yüksek olan fındığı devlet politikalarının eksikliği ile kendi lehine olacak biçimde yönetemiyor. Hükümetlerin bilinçli sermaye yanlısı politikalarının yükünü ise fındık emekçisi çekiyor. Fındık üreticisinden perakende olarak alınan fındıklar, fındık tüccarları tarafından yüksek kazanç ile Ferrero gibi firmalara toptan satılıyor. Fındık tüccarlarının ise, ne kadar kazanç elde ettiğine dair veri bulunmuyor. Her yıl fındık taban fiyatı merak konusu olurken, Dünya tarım ve gıda tekelleri arz/talep dengesine dair manipülasyonlarda bulunuyor. Yıllık rekolte miktarı üzerinden belirlenen fındık taban fiyatı, yüksek rekolte gösterilerek, düşürülmeye çalışılıyor. Dubai´de düzenlenen Uluslararası Kuru ve Kabuklu Meyveler Kongresi (INC) 2022 yılı Türkiye´de fındık için 865 bin ton tahmininde bulundu. Beklenen fındık rekoltesi Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından 765 bin 287 ton olarak açıklandı. Fındık üreticisi ise bunun gerçeği yansıtmadığını düşünüyor. Üreticiler özellikle sahil kesimlerinde fındığın az olduğunu söylüyor ve açıklanan rekolte tahminin fındık taban fiyatını düşürmek amaçlı olduğunu ifade ediyorlar.

Üreticinin hakkını araması beklenen ziraat odaları ise, çekimser kalıyor. Hükümetin genel sermaye yanlısı tarım politikalarından fındık üreticisi de payını alıyor. Yükselen ve öngörülemeyen maliyetlerle ezilen üretici, devlet destekli tarım politikası dışında başka bir çıkar şansı görmüyor. Hükümet ise, sadece fındık taban fiyatını açıklamakla yetinip herhangi bir müdahalede bulunmuyor. Serbest piyasada tekellerin belirlediği değil, üreticinin de dahil olduğu bir yöntem ile fındık taban fiyatı belirlenmez ise, üreticini emeğinin karşılığını alamayacağı aşikâr. Tedirgin fındık üretici ise, Fiskobirlik gibi üretici kooperatiflerinin güçlendirilmesini ve taban fiyatının enflasyon veya dolar endeksli olmasını talep ediyor.

Kaynak:
(1) AB Tarım Politikasına Uyum Perspektifinde Fiskobirlik Ve Fındık Üreticilerinin Ekonomik Ve Sosyal Sorunlarına Çözüm Arayışı, Doç. Dr. Gürol Özcüre
(2) CHP Fındık Raporu
(3) https://www.tarimdunyasi.net/2014/07/06/findik-devi-oltan-ferreroya-satildi/
(4) https://de.wikipedia.org/wiki/Ferrero_(Unternehmen)
(5) https://www.handelszeitung.ch/unternehmen/milliardenumsatz-ferrero-wachst-und-wachst-und-wachst#:~:text=August%202019)%2C%20einen%20Umsatz%20von,der%20Reingewinn%20703%20Millionen%20Euro
(6) https://www.dunya.com/ekonomi/findikta-2021in-sampiyonlari-ferrero-ve-cuneyt-zapsu-haberi-645579