Bu yıl İstanbul’u yağışlar kurtardı... ya gelecek yıl?

Ali Uğurlu - Dr., Mühendis

Bu günlerde İSKİ sürekli olarak basına İstanbul’un barajlarındaki doluluk oranları ile ilgili açıklamalarda bulunuyor.

Gazetemiz BirGün’ün de sürekli haberleştirdiği bu durum bu yıl için İstanbul’da bir su sorunu yaşanmayacağını müjdeliyor. Gazetelerde ve İSKİ’nin web sayfasından aldığımız rakamlara göre halihazırda barajlarda %81 oranında bir doluluk mevcut.

Bu yıl sonbahar ve kış ayları çok kurak geçmesine rağmen 2024 yılının bahar aylarında yaşanan yağışlar sonrası İstanbul barajları bu oranı yakalamıştır. Geçmiş yıllardan biliyoruz, İstanbul ciddi olarak susuzluklar yaşadı ve susuzluk tehlikesi ile yıllarca karşı karşıya kaldı.

Öyle ki tankerlerle mahallelere su taşındığı, okulların bile geç açılmasının önerildiği, baraj rezervuarlarında verilmemesi gereken dip suyunun şebekeye basıldığı, kesinlikle arıtılması mümkün olmayan Sakarya Nehrinin suyunun paçallanarak verildiği günleri yaşadık. Bunun yanı sıra suyun bitmesine 30-40 gün kaldığı ve doluluk oranlarının %20‘lere düştüğü zamanları da gördük. Çoğu kez son anda yağışların gelmesi sonucu İstanbul’da bir felaketin yaşanması ötelendi. Ötelendi diyoruz, çünkü İstanbul’un su sorunu Büyük Melen Projesinin 2000 yılında ihale edilmesinden bu yana bir çözüme kavuşturulamadı ve daha da uzun yıllar devem edecek gibi. İstanbul bu yılı kurtardı ama gelecek yılları su açısından karanlık. 

İstanbul bu duruma nasıl gelmiştir? Melen Projesi niçin çare olamamıştır? Çünkü Melen Projesi, DSİ ve İSKİ Master Planlarının gösterdiği yolda ilerleyememiştir. Projenin aşamaları, işletmeye alınması gereken tarihlerde işletmeye alınamamıştır. Geçen zamanlarda proje çok yavaş ilerlemiş ve senelere göre tamamlanması gereken tesisler tamamlanamamıştır. Gecikme en az 20 yıldır ve bu zaman projenin bitmemesi nedeniyle daha da artacaktır. 

Melen Projesi nedir?

Melen Projesi, İstanbul için hedef yılı 2040 yılı olan bir su temin projesidir. Yani mevcut kaynaklarla birlikte Melen Sisteminin dört aşamasından elde edilecek toplam su ile İstanbul‘un 2040 yılına kadar olan su ihtiyacını karşılayacaktır. Büyük Melen projesi dört aşamalı bir projedir. Birinci Aşama yılda 268 milyon m3, İkinci Aşama yılda 307 milyon m3, Üçüncü Aşama yılda 307 milyon m3, Dördüncü Aşama ise yılda 308 milyon m3 olmak üzere, tamamlandığında İstanbul ‘a yılda 1 milyar 190 milyon metreküp (3.260.273 m3/gün) su sağlayacaktır. Melen Regülâtörü, Melen Terfi İstasyonu ve Deposu, toplam 189 km`lik isale hattı, Cumhuriyet Arıtma Tesisi ve Terfi Deposundan oluşan 1.aşama bitmiş olup, Melen çayından yılda 268 milyon m3 suyu (günlük 734.000 m3/gün) Kâğıthane`ye taşımaktadır. Melen Projesinin Birinci Aşamasına ait 10 iş paketinin ihaleleri DSİ tarafından 2000 yılı Haziran-Temmuz aylarında yapılmıştı. Regülatörden su alan Melen Projesinin Birinci Aşamasını 9 yıl gecikme ile ancak 2013 yılının sonunda bitirebilmiştir. Bu gecikmeden dolayı Melen Projesinin geriye kalan üç aşaması da en az on yıl ötelenmiştir.  Projenin 2. aşaması, Melen Barajı 2012 yılında bitirilmesi gerekirken zamanında bitirilememiş, uzun yıllar sonra tamamlanan baraj, gövdesindeki derin çatlaklar nedeniyle su tutamamaktadır. Projenin 3. Aşaması 2012 yılında işletmede olması gerekirken ancak 2015 yılında diğer tesisleri ihale edilmiş olup halen devam etmektedir. Dört aşamalı bu proje bittiğinde İstanbul`a yılda 1 milyar 190 milyon m3 (3.260.273 m3/gün) su verilecektir. Melen Barajı yaklaşık 700 milyon m3 depolama hacmi ile İstanbul`un 868 milyon m3 kapasitedeki 17 adet su kaynağının yaklaşık %80`i kadar su depolayabilecektir. İleriki yıllarda Yeşilçay Projesi kapsamında DSİ`nin 2017 programında olan İsaköy ve Sungurlu Barajları da inşa edilerek yılda ilave 190 milyon m3 su alınacak ve Yeşilçay` dan şehre ulaştırılacak toplam su miktarı yılda 335 milyon m³ olacaktır. 

Melen Barajı  

Melen Barajının ihalesi 2004 yılında yapılması gerekirken ancak 2012 de yapılabilmiştir. Master Planlara göre en geç 2008 yılında işletmede olması gereken Melen Barajı sekiz yıllık gecikme ile ancak 2012 yılında ihale edilmiştir. Bu da yetmiyormuş gibi yapılan proje değişikliği nedeniyle, Melen Barajında beton gövdede ciddi çatlaklar oluşmuş; atıl durumda, su tutmayan işlevsiz bir baraj haline dönüşmüştür. 

Melen Barajı’nın gövdesi, zemin şartlarına en uygun tip olan "kil çekirdekli kaya dolgu" olarak projelendirilmişken, yeterince teknik inceleme yapılmadan ve yapılan ikaz ve itirazlar dikkate alınmadan değiştirilmiş ve bu zemin yapısının taşıyamayacağı bir baraj tipi olan Silindirle Sıkıştırılmış Beton gövde tipine dönüştürülmüştür. Baraj gövde inşaatı tamamlandığında, derzlerde açılmalar olmuş, gövdede çatlaklar oluşmuştur.  

Melen Barajı Güçlendirilmesi İhalesi, DSİ tarafından 28 Şubat 2020 tarihinde yapılmıştır. 1 Haziran‘dan itibaren 3 yıllık sözleşme imzalanmıştır. Daha sonra işi alan firma onarım işini tasfiye etmiştir. Geçtiğimiz günlerde onarım için yeniden bir müşavirlik sözleşmesi imzalanmıştır. Bu sözleşmeye göre Melen Barajı rehabilitasyon inşaatı müşavirin işe başladığı tarihten 22 ay sonra başlayacak ve 48 ay (4 yıl) sürecektir. İşe başlama tarihinden 70 ay yani 6 yıl sonra iş tamamlanacaktır. Bu süre barajın su tutması süresi ile birlikte 106 ay yani 9 yıldır. Son bir yıllık teminat süresi ile 118 ay yani yaklaşık 10 yıldır. Görüleceği üzere her şey yolunda gitse ve hiçbir aksama olmasa baraj ancak 10 yıl sonra İstanbul’a su verebilecektir. Halbuki bunun yerine mevcut yapı yerinde bırakılarak uygun bir aksta zemin şartlarına da uygun olan kil çekirdekli kaya dolgu barajın yeniden inşa süresi en fazla 4 yıldır. 

Melen Arıtma Tesisleri 

Melen Projesinin Arıtma Tesisleri yapılmadıkça, Melen Barajı bitmiş olsa bile İstanbul‘un Avrupa yakasına yeterli miktarda su vermek mümkün değildir. Melen Projesi, özellikle İstanbul‘un Avrupa yakasının su ihtiyacını karşılamak için geliştirilmiş bir projedir. Sistemin 1‘inci aşama suyu ise tamamen Avrupa yakası içindir. Hamsuyu arıtacak olan Cumhuriyet Arıtma Tesislerinde arıtılacak olan sular, buradan sonra Boğaz Geçişi Tünelinden geçerek, Kağıthane‘deki dağıtım merkezine gelecektir. Görüleceği üzere Avrupa yakasına yeterli suyun verilebilmesi için ham suyu arıtacak olan Arıtma Tesislerinin inşa edilmiş olması şarttır. 

DSİ Master Planlarına göre, Melen Projesinin Üçüncü Aşama tesislerinin 2012 yılında bitirilmiş olması gerekiyordu. Yani 4 adet arıtma tesisinden, her biri 720 bin metreküp/gün kapasiteli 3 adet arıtma tesisinin işletmeye hazır halde olması gerekmekteydi. Buna karşılık bu gün itibariyle ancak 1 adet arıtma tesisi kullanılmaya hazırdır. Dört adet arıtma tesisinin toplam kapasitesi 2 milyon 880 bin metreküp/gün olacaktır. Bu miktar su, yaklaşık bu günkü günlük tüketim kadardır. 

Melen Regülatörü 

Melen Regülatörü, Melen Barajı işletmeye alınıncaya kadar geçici bir çözümdür. Melen Regülatörünün çevirme kapasitesi 8,5 metreküp/saniyedir. Akış aşağıya 1 metreküp/saniye su bırakmak koşulu ile alınabilecek ortalama su miktarı yıllık 259 milyon m3 kadardır. Şimdiye kadar ortalama olarak yılda 200 milyon m3su alınabilmiştir. Birinci aşamanın su miktarı olan yılda 268 milyon metreküp su, baraj bittikten sonra, barajdan alınabilecek miktardır. Sonuç olarak baraj ve arıtma tesisleri bitinceye kadar, İstanbul`un Avrupa yakasının su sıkıntısı devam edecektir. Bugün İstanbul’un günlük ortalama su tüketimi yaklaşık 3 milyon m3’ tür. Bu üç milyon m3 suyun 1.654.000 m3’ü regülatörlerden (Melen ve Yeşilçay) 1.465. 000 m3’ü ise mevcut barajlardan temin edilmektedir. 2023 yılında 589.7 milyon m3‘ü birinci aşaması tamamlanan Melen Projesinin 1. Aşamasından, 158.7 milyon m3’ü ise Yeşilçay Sistemi üzerinden İstanbul’a verilmiştir.  

Melen mi Sakarya mı?  

İSKİ‘nin İnternet Sitesinde Melen Regülatöründen alınan su miktarlarını gösteren, yıllara göre alınan su miktarları ile ilgili verilen eski veriler ve grafikler tartışmalıdır.  Bu grafiklerde, kurak yıllarda Melen Çayından alınan su olarak gösterilen suyun tamamı Melen Çayının suyu değildir. Kurak geçen 2014 yılında; en yüksek derecede ağır metal kirliliğine ve organik kirliliğe sahip Sakarya Nehrinin suyu, 25 Haziran 2014 tarihinden, o yılın aralık ayı sonuna kadar İstanbul‘a verilen suya takviye olarak ilave edilmiştir.  İSKİ, Sakarya ağzına yakın bir yere bir su alma havuzu yaparak, günde 800 bin metreküp suyu (o zamanki günlük tüketimin yaklaşık üçte biri) Melen iletim hattını kullanarak Ömerli Baraj Gölüne aktarmıştır. İSKİ basına yaptığı açıklamada bu suyu dört ay boyunca kente verdiğini söylemiştir.  

Ne Yapmalı?

Master Planlara göre, mevcut kaynaklarla birlikte Melen Projesinin suyu, İstanbul‘un yüksek artış hızıyla oluşacak nüfusuna en az 2040 yılına kadar yetecektir. Nüfusun hızlı artması susuzluğa mazeret olarak gösterilemez. Melen Projesi yüksek nüfus artışına göre projelendirilmiştir. İstanbul‘un nüfusunun Master Planlardaki nüfus artış projeksiyonlarına göre, yüksek artış hızı ile 2020 yılında 16 milyon 306 bin olacağı öngörülmüştü. Yüksek nüfus artışı gerçekleşmiştir. Bu durum da göstermektedir ki, kaybedilecek zaman yoktur. Melen Projesinin üç aşamasının şimdiye kadar çoktan bitmiş olması gerekiyordu. Projenin Dördüncü Aşamasının bitirilmesi gereken tarih ise 2024 yılıdır. Hiç vakit kaybetmeden Melen Sisteminin dört aşamasının bütün tesislerini bir an evvel inşa etmek için yoğun çaba sarfedilmelidir. Zaten Birinci Aşamanın geç bitirilmesinden dolayı bir hayli zaman kaybedilmiştir. İstanbul Belediyesi, yapım bedelini ödediği Melen Barajının neden bitmediği konusunda hükümetten ve ilgili kuruluşlardan hesap sormalı ve gecikme bedeli talep etmelidir. 

Melen Barajı birbirine bağımlı 4 aşamalı bir projedir. Projenin 2. Aşaması olan (Melen Barajı inşaatı) bitirilemediği için proje neredeyse 20 sene gecikmiştir ve daha da gecikecektir. Projenin diğer aşamalarının bitmesi bir şey ifade etmemektedir. Melen Barajı bitmediği için regülatör haricinde Melen çayından proje kapsamındaki suyu depolamak, almak ve sisteme vermek mümkün değildir. 

Melen Barajı’nın yıllardan bu yana bitirilememesi nedeniyle İstanbul’un su sorunu çözüldü denilemez, son aylarda havaların yağışlı geçmesi İstanbul’un su havzalarını doygunluğa eriştirmektedir. Bir kurak dönemin yaşanması halinde ya da beklenenden fazla hızlı nüfus artışı nedeniyle birkaç yıl içerisinde 2007 ve 2014’ deki gibi İstanbul ciddi bir su sorunuyla karşı karşıya kalacaktır. 

Yapılması gereken önemli bir iş de Melen Barajı’nın 10 yıl sürecek olan onarımından vazgeçilerek yerine daha kısa zamanda bitecek kil çekirdekli kaya dolgu tipinde bir barajın yapılmasıdır.