Elizabeth Fulhame: 18. yüzyıl kimyasının gizli kahramanı
Derya Gürses Tarbuck
Elizabeth Fulhame’e dair yakın zamana kadar pek bir şey bilinmezdi. Elizabeth Fulhame’in bilinen tek yayını ünlü kimyacı Lavoisier’in öldüğü 1794 yılında yayımlanan “Tutuşma Üzerine Bir Deneme”dir. Elizabeth Fulhame’in bu eseri 1798 yılında Almanca olarak Gottingen’de, 1810 yılında ise Philadelphia’da tekrar basılmış ve Fulhame, Philadelphia Kimya Topluluğuna onursal üye olarak seçilmiştir. Dr. George Birkbeck, 1824 yılında kurulan Londra Kimya Topluluğu’nda aynı sene içinde yaptığı bir konuşmada Fulhame’in çalışmalarına atıfta bulunmuştur.
Elizabeth Fulhame’in çalışmaları onun eserlerini Almanca çevirilerinden okuyan Johann Wilhelm Ritter tarafından da 1798 yılında ele alınmıştır. Yaşadığı dönemin tanınmış bir kimyacısı olan Ritter’ın, Fulhame’in eserini tanıması ve yorumlaması onun İngilizce konuşan ülkeler dışında da bilindiğini göstermektedir. Fulhame’in eseri yayınlanır yayınlanmaz Fransa’da onun üzerine bir değerlendirme yazısı kaleme alınmıştı. Fulhame’in çalışmalarının dönemin bilim insanları tarafından bilindiği aşikârdır, zira sonraki yıllarda Fransa’da yayınlanan pek çok eserde ona yönelik atıflar bulunmaktadır. Paris Kimya Topluluğu’nun üyeleri de onun çalışmalarından bahsetmiştir. On sekizinci yüzyılda kadınların bilim dünyasına yaptığı katkılar ilgi alanlarımdan bir tanesi ve Fulhame’in eseri – her ne kadar kendilerine akademik dünyada bir yer bulamasalar da – kadınların araştırmacı olarak kabul gördüklerini ve çalışmalarını yayımlayabildiklerini gösteren ilgi çekici bir örnektir. Fulhame’in kendisi on sekizinci yüzyılda bilim alanında çalışan kadınların önyargıya maruz kaldıklarından şikâyet etse de, çalışmalarını yayımlayabilmiş olması kayda değer bir olaydır.
On sekizinci yüzyılda kadınlar üniversitelere kabul edilmedikleri için Fulhame araştırmalarını kurumsal yapıların dışında yürütmüştür ve bilime yaptığı katkılar günümüzde bile tarihçilerin nezdinde hak ettiği değeri görmemektedir. Fulhame’in kendisi bu konuda şöyle der: “Bu tarz uğraşların peşinde olmam bazılarına haddini aşmak gibi gelse de - bayağı boş vaktim olduğu ve tembellikten hiç hazzetmediğim için - zihnim beni bana eğlenceli gelen böyle bir meşgaleye yöneltti. Umarım bu durum bilgili insanları rahatsız etmez. Bazıları – hangi biçimde olursa olsun – bilgiyi andıran herhangi bir şeyden o kadar dehşete kapılıyor ki hele bir de o bilgi bir kadında tezahür etmişse gerçekten de acı içinde kıvranırlar. 1800 yılında Priestley, Fulhame’in çalışmaları için şu yorumu yapmıştır: “Onun deneyleri önceden tahmin edemeyeceğim türdendi, bu deneylerin bazılarının sonuçlarını Londra’da benimle paylaşma nezaketini gösterdiğinde gerçekten çok etkilenmiştim.”
Fulhame’in makalesinin Amerikan edisyonu 1810 yılında Philadelphia’da yayımlandı ve Fulhame -yüksek ihtimalle Joseph Priestley’in önerisi üzerine- Philadelphia Kimya Topluluğu’nun onursal üyesi oldu Fulhame fotoğrafçılık, kataliz ve reaksiyon mekanizmaları alanlarında öyle bulgular ortaya koymuştur ki bu alanlarda çalışan uzmanlar onun kimyanın bu alanlarının kurucularından biri olduğunu artık kabul etmektedir. Bundan sonra yapılması gereken, bilimin gelişmesine katkıda bulunan Fulhame gibi bilim insanlarının başarı hikâyelerini tarihsel olarak mercek altına almaktır ki bu da hem geçmişte hem de günümüzde bu kişileri bilimsel gündemde hak ettikleri yere koyacaktır. Siyasi ve bilimsel aktivizm, tarih boyunca bilimle uğraşmış fakat adları pek de anılmayan kadınların gündeme taşınmasını gerektirir. Toplumsal sorumlulukla ilgilenen tarihçi de bu göz ardı edişe dikkat çekmekte haklıdır.