İnceleme | TÜSTAV’dan TKP’nin 100. Yılı kitapları
TÜSTAV, TKP’nin 100. Yılına özel bir yayın programı hazırladı ve Ocak 2020’den başlayarak her ay bir kitapla TKP tarihine ilişkin seri yayın yaptı.
ZAFER AYDIN
Türkiye Sosyal Tarih Araştırmalar Vakfı (TÜSTAV) emek ve sol hareketin tarihine ait bilgi ve belge toplayan bunu ilgililerin kullanımına sunan bir arşiv kurumu. 1992’de Türkiye Birleşik Komünist Partisi (TBKP)’nin Kongre Kararı’na dayanılarak kuruldu. Vakıf, geride bıraktığı yıllarda hem emek hareketi hem de sol hareket açısından çok sayıda arşiv malzemesini tasnif edip, katalogladı ve erişilebilir hale getirdi. Türkiye solunun ve emek hareketinin çıkardığı süreli yayınların bir kısmını ve varlığı içinde yer alan kimi arşiv fonlarını dijitalize ederek internet üzerinden yararlanma olanağı yarattı. TÜSTAV’ın arşiv varlığı kitap, tez, belgesel ve sinema filmi, hatta Ozan Çoban ve Güneş Demir’in bestelediği Nâzım Hikmet’in şiirinde olduğu gibi pek çok yayının, ürünün meydana çıkmasında önemli bir işlev görüyor. Bu çalışmaların gönüllü emek ve üye ile dostlarının sınırlı maddi katkılarıyla gerçekleştirilmesi ise TÜSTAV’ın değerini daha da artırıyor.
Sol ve emek tarihine ilişkin yayıncılık TÜSTAV’ın faaliyetleri arasında hatırı sayılır bir yer tutuyor. ‘TÜSTAV Yayınları’, ‘Sarı Defterler’,‘Sosyal Tarih Yayınları’ etiketi altında yapılan yayınlarla kişisel anılara, monografilere, incelemelere dayalı geniş bir külliyat oluştu. 2020, Türkiye Komünist Partisi (TKP)’nin yüzüncü kuruluş yılıydı. TÜSTAV, TKP’nin 100. Yılına özel bir yayın programı hazırladı ve Ocak 2020’den başlayarak her ay bir kitapla TKP tarihine ilişkin seri yayın yaptı.
TKP, Türkiye siyasal tarihinin en eski partisi. Sosyalist solun döl yatağı. Bu özelliğiyle üzerinde yoğun tartışmaların, değerlendirmelerin yapılması da son derece doğal. Ne var ki özellikle kuruluş dönemi ve ilk yıllarına ilişkin tartışmalar sınırlı sayıda kaynak üzerinden yapılmak zorunda. TÜSTAV’ın TKP’in 100. Yılı vesilesiyle hazırladığı yayın programı tartışma yürütmek, inceleme, değerlendirme, araştırma yapmak isteyenler için imkânları genişleten ve çoğaltan bir özelliğe sahip. TKP’nin kuruluşunda ve ilk yıllarında rol almış aktörleri, grupları, yayınları, olayları ve olguları içeren geniş bir yelpaze üzerinden gerçekleştirilen yayınlar, TKP tarihi açısından bilinmeyen, az bilinen ya da çarpıtılan olaylara, olgulara dair oldukça zengin bir bilgi-belge havuzu niteliğinde.
TÜSTAV/ ‘Sosyal Tarih Yayınları’ bu özel yayın programına Arsen Avagyan’ın Salih Zeki biyografisiyle başladı. Avagyan ‘Karanlıkta Kalmış Bir Eylemci: İttihatçı Komünist Salih Zeki (Kuşarkov)’ kitabında, hayatının bir döneminde İttihat Terakki’nin memuru olan, görev yaptığı yerlerde azınlıklara karşı sert tutumlar takınan, Anadolu’dan tehcir edilen Ermeniler için büyük toplama kamplarının bulunduğu ve büyük katliamların yaşandığı Deyr-i Zor’da mutasarrıflık yapan ve daha sonra Bakü’de Türkiye Komünist Partisi’nin kuruluşuna katılan Salih Zeki’nin ikiye bölünmüş hayat öyküsünü anlatıyor.
Yayın programı içinde dikkat çekici iki biyografi daha yayınlandı. Bunlardan biri Sovyetler Birliği’nde muhalif kimliği nedeniyle
Sibirya’ya sürgüne gönderilmiş olmasıyla bilinen Salih Hacıoğlu’nun yaşam öyküsüydü. Hakkında çoğu bilgiye dayalı olmayan, çeşitli yargıların dolaştığı Salih Hacıoğlu’nun yaşamı Erden Akbulut ve Erol Ülker tarafından ‘Hafî TKP ve THİF Genel Sekreteri Salih Hacıoğlu Belgelerle Yaşam Öyküsü’ kitabıyla gün ışığına çıkarıldı. Rusya Devlet Siyasal Sosyal Tarih Arşivi›nde bulunan kişisel dosyası üzerinden yaşamını anlatan çalışma Salih Hacıoğlu hakkında daha gerçekçi bilgiler edinme imkânı tanıyor.
Bir diğer biyografi ise Erden Akbulut imzasıyla yayınlanan ‘TKP Genel Sekreteri İsmail Bilen - Belgelerle Yaşam Öyküsü’ oldu. İsmail Bilen 100 yıllık TKP’nin 61 yılında yer almış, temel parti örgütlerinden Genel Sekreterliğe, Parti Başkanlığına kadar çeşitli görevlerde bulunmuş, ‘Atılım Dönemi’ olarak bilinen TKP’nin yükselme yıllarında adı hareketle özdeşleşmiş ve üzerinde olumlu-olumsuz yoğun tartışmaların yapıldığı bir isim. Erden Akbulut yine Rusya Devlet Siyasal Sosyal Tarih Arşivi’nde bulunan kişisel dosyası, Komintern belgeleri ve TKP yayın organlarında yer alan yazılar üzerinden İsmail Bilen’in yaşam öyküsünü ortaya koyuyor. Her üç biyografi de bize TKP tarihinde yer alan kadroların, yaşadıkları dönüşümü, hayatlarındaki kırılma noktalarını ve yeni bir toplumsal düzen için girdikleri mücadeleyi belgeleriyle önümüze koyuyor.
Yayın zinciri içinde, 2021’de katledilmesinin üzerinden 100 yıl geçen TKP’nin ilk Genel Başkanı Mustafa Suphi üzerine üç ayrı kitap daha yer alıyor. Bunlardan biri transliterasyonu Fadime Ersin, Baha Coşkun ve Hamit Erdem tarafından yapılan ‘Mustafa Suphi İlk Yazılar 1908-1913’ kitabı. Bu kitapta Mustafa Suphi’nin komünist olmadan önceki döneminde Servet-i Fünun, Tanin, İrtika gibi yayın organlarında yayınlanmış yazıları yer alıyor. Böylece Mustafa Suphi’nin düşünsel yolculuğunu, yaşadığı dönüşümü anlama imkânına kavuşuyoruz.
Diğer ikisi ise transliterasyonu ve derlemesi Banu İşlet, Cemile Moralıoğlu Kesim tarafından yapılan Mustafa Suphiler (Değerlendirmeler-Anmalar-Şahsi Dosyası) ile transliterasyonu Meral Bayülgen, Emel Seyhan Atasoy tarafından yapılan Mustafa Suphi ve Yoldaşları kitapları. Bu kitaplarla birlikte Mustafa Suphi ve arkadaşları hakkında yazılanları, dönemin kadroları tarafından onlara atfedilen önemi, yapılan değerlendirmeleri görmek mümkün olabiliyor.
Mete Tunçay’ın “15’ler Hatırası” kitapçığını Mustafa Suphi ve 15’ler üzerine açılan bahis içinde görebiliriz. Omurgasını “15’ler Hatırası” adlı 1936 yılında yayınlanmış bir broşürün oluşturduğu bu çalışmada Mustafa Suphi ile birlikte yol yürüyen yoldaşlarının, 15’lerin katledilmesi üzerine yazdıkları yazılar yer alıyor. Broşür ilk kez Mete Tunçay tarafından Türkiye’de Sol Akımlar kitabında yayınlandı. Arsen Avagyan’ın bulduğu Salih Zeki’nin ‘Subhi Yoldaş ve 16 Şehitler’ ve “Subhi’nin Değerli Arkadaşlarından Bazılarına Dair birkaç Söz” başlıklı makaleleri, S. Yılmaz’ın ‘Onbeşler İçin’ şiiri ve C. Seydahmetov “Suphi’nin Örgütünün Faaliyetleri” gibi ilk kez ortaya çıkan yazıların ilave edilmesiyle 15’ler Hatırası güncellenmiş ve yenilenmiş olarak yeniden yayınlandı.
Şefik Hüsnü, TKP’nin ilk yıllarına damga vurmuş bir komünist. TKP’nin ideolojik-politik önderi. Gökhan Atılgan ‘Aydınlık İçinde Dr. Şefik Hüsnü’ çalışmasında Şefik Hüsnü›nün Aydınlık dergisinde yayınlanmış yazılarını inceleyerek sınıfa, sınıf ve siyaset ilişkilerine, Türkiye devrimine ve sosyalizme dair görüşlerini analiz ediyor.
Tütüncüler, TKP içinde 1920’li yılların sonlarından itibaren en etkili olan emekçi topluluğuydu. Mübadele ile Yunanistan’dan göçüp gelen, Selanik, Kavala, İskeçe, Drama gibi merkezlerde tütün işçiliğiyle tanışmış emekçiler İstanbul, İzmir ve Samsun’da tütün işçiliğine devam ettiler. Mübadele öncesi yaşadıkları topraklarda edindikleri sendikal ve siyasal deneyim ve birikimle burada mücadeleyi sürdürdüler. Örgütlendiler, grev örgütlediler, haklarını savundular, hapis yattılar. Atak, mücadeleci bir topluluk olarak TKP içinde de ağırlık kazandılar. Egemen Yılgür ‘Tütüncüler Tarihi’ kitabında mübadil tütün emekçilerinin sendikal ve politik mücadelesini çeşitli yönleriyle aktarıyor. Kitabın ekler bölümünde tütüncülerin yayınladığı bildirilere, 1927 greviyle ilgili olarak Doğu Sekreterliği’ne sunulan rapora, TKP’nin Kızıl İstanbul, Kızıl İzmir, Kızıl Samsun, Bolşevik, Orak Çekiç gibi yayın organlarında tütüncülerle ilgili çıkan yazılara da yer veriliyor.
Rusya’da yaşanan 1917 Ekim Devrimi, kısa zaman içinde bütün dünyayı etkisi altına alırken yanı başında bulunan memleketlerin bunun dışında kalması olamazdı. Bu etki Erden Akbulut ve Erol Ülker’in derlediği ‘100 Yılın Ötesinde Ekim Devrimi ve Türkiye’ kitabında ele alındı. Kitapta, Zafer Toprak, Cengiz Yolcu, Alexander E. Balisteri, Pınar Üre, Alp Yenen Samuel J. Hirst, Erden Akbulut ve Erol Ülker tarafından kaleme alınan makalelerde Ekim Devrimi’nin Osmanlı’da son döneminde ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş yıllarında yarattığı etkiler ele alınıyor. Elbette Türkiye komünist hareketine yaptığı etkilerle birlikte.
Erol Ülker “Mütareke’nin İlk Yıllarında İstanbul’da Direniş ve Sol 1918-1920” kitabında işgal altındaki İstanbul’da parçalı yapı içinde olan solun eylem ve örgütlenmesini, ittifaklarını inceliyor. Kitapta Hemşinli Mehmet, Vanlı Kazım gibi komünist eylemcilerin, radikal sol bir örgütlenme olan Karakol teşkilatının bu dönemde üstlendikleri rollere dair bilgiler verilirken, komünistlerle ittihatçılar arasındaki karmaşık ilişkilere dair de tartışma başlıkları açıyor.
M. Bülent Varlık’ın çalışması “1940’ların Dergileri” iki cilt olarak karşımıza çıktı. 3. Cildi ise haziran ayında yayınlanacak. Çalışmada 40›lı yıllarda TKP’nin çıkardığı, TKP’nin yönlendirdiği ya da TKP çizgisinde yer alan isimlerin çıkarttığı dergiler inceleniyor. Siyasetin dışında, sanat ve edebiyat dergilerinin de yer aldığı yayınlarda, Türkiye’nin ‘Aydınlanma Dönemi’ olarak tarif edilen 60’lı yılların ön hazırlığının izlerini görebiliyoruz.
Doğunun mazlum halklarının emperyalizme karşı mücadeleye çağrılması Eylül 1920’de Bakü’de toplanan Doğu Hakları Kurultayı’nın öne çıkan tutumuydu. Bu tutum çerçevesinde halkların iş birliğine gitmesini ve örgütlenmesini sağlamak üzere kurulan Şark Şûrası (Doğu Halkları Propaganda ve Eylem Sovyeti) ve bu örgütün yayın organı ‘Şark İli’ dergisi Yavuz Aslan’ın ‘Şark Şûrası ve Şark İli Mecmuası’ adlı çalışmasında ele alınıyor. Yavuz Aslan kitabın birinci bölümünde Doğu Hakları Kurultayı’nın hazırlanışına, oluşumuna, sunulan bildirilere ilişkin bilgilerle konuya giriyor. İkinci ve üçüncü bölümde ise Şark Şûrası’nın kuruluşuna ve Şark İli Mecmuasına ait bilgiler aktarıyor. Bu sayede Bakü Kurultayı’nın tutanaklarını o günün dilinden ve heyecanıyla okuyabiliyoruz.
100. Yıl yayın programı içinde şimdiye kadar yayınlanmış son kitap,1927 yılında Azerbaycan’da çıkmış ‘Türkiye İstiklâl Mübârezesi Uğrunda’ kitabının transliterasyonu oldu. M. Pavloviç, V. Gorko-Karyagin, F. Raskolnikov imzasıyla yayınlanan kitabın transliterasyon ve uyarlaması Elmin Aliyev tarafından yapıldı. Kitaptaki makalelerde, 1908. Yılda Sultan Abdülhamid’in Yıkılmasından, Balkan ve Dünya Savaşına, Türkiye›de sosyal hareketlerden işçi ve komünist harekete dair değerlendirmeler yer alıyor.
TÜSTAV’ın TKP’nin 100. Yılı vesilesiyle yaptığı yayınlar şimdiye kadar çıkan kitaplarla sınırlı değil, yeni yayınlarla devamı gelecek. Sol tarihe, özel olarak TKP’nin tarihine ilgi duyanların TÜSTAV/ Sosyal Tarih Yayınları’nı takip etmesini öneririz.