Elektrikte masalın aslı

YURTTAŞLAR ÖDÜYOR, ŞİRKETLER KAZANIYOR

Hazırlayan: MMO Enerji Çalışma Grubu ve BirGün Ekonomi Servisi

Ülkemizde başlangıcı 1980’lere dayanan elektrik enerjisi sektörünün özelleştirilmesi sürecinde yap-işlet, yap-işlet-devret, işletme hakkı devri modelleriyle, özel şirketlere ait santrallardan özel fiyatlarla elektrik alınmıştır.

Son dönemlerde, yine özel şirketlerin:

-Yenilenebilir enerji kaynaklarından ürettikleri elektriğe ABD doları bazında,
-Yerli kömürden ürettikleri elektriğin bir bölümüne TL bazında üç ayda bir güncellenen sabit fiyat ile alım garantisi verilmektedir. Böylelikle bazı özel elektrik üreticilerine, elektriği piyasaya satmış olsalar, satacakları piyasa ortalama satış fiyatından (PTF) daha yüksek fiyatlarla elektrik satmaları sağlanmaktadır. Ayrıca bazı santrallara Kapasite Mekanizması adı altında üretimlerinden bağımsız ödeme yapılmaktadır. Piyasa Takas Fiyatı (PTF) Elektrik Piyasaları İşletme A.Ş. (EPİAŞ) tarafından işletilen enerji borsasında gün öncesi elektrik piyasalarında (GÖP) arz ve talebin eşleşmesi ile oluşan saatlik referans elektrik enerjisi fiyatı olarak tanımlanmaktadır.

Sözü edilen ilave ödemeler tüketici faturalarına yansıtılmakta veya kamu zararı olarak tanımlanarak genel bütçe üzerinden yine halkın sırtına yüklenmektedir. Tarafımızdan bazı kabullerle yapılan hesaplamalara göre sadece Ocak 2018-Eylül 2020 döneminde YEKDEM kapsamındaki santrallara 100 milyar 685 milyon TL, yerli kömür yakıtlı santrallara 38 milyar 595 milyon TL ödenmiştir. Bu dönemde bazı santrallara ayrıca Kapasite Mekanizması adı altında 4 milyar 998 milyon TL ödeme yapılmıştır. Bunların toplamı 144 milyar 278 milyon TL’dir. Bu bedelin yaklaşık 58 milyar 687 milyon TL’si, dağılımı tabloda görülen, piyasa fiyatlarının üzerindeki ödemelerden oluşmaktadır.

YEKDEM KAPSAMINDA 49 MİLYAR TL İLAVE ÖDEME

Aralık 2010’da uygulamasına başlanan Yenilenebilir Enerji Kaynaklarından Elektrik Üretimini Destekleme Mekanizması (YEKDEM) ile 18 Mayıs 2005 tarihinden sonra işletmeye girmiş ve 2015 yılı sonuna kadar işletmeye girecek olan; hidrolik ve rüzgâr kaynakları için 7,3 dolarcent/kWh, jeotermal kaynağı için 10,5 dolarcent/kWh, güneş (fotovoltaik) ve biyokütle kaynakları için 13,3 dolarcent/kWh fiyat ile satın alma garantisi verilmiştir. Teşviklerden yararlanma süresi 10 yıl ile sınırlandırılmıştır. Ayrıca lisanslı tesislerde kullanılan yerli üretim aksamlar için de, 5 yıl süre ile ek teşvikler tanımlanmıştır. Geçen sürede, kaydedilen teknolojik gelişmelerle, yatırım maliyetlerinin azalmaya başlamasına rağmen, 18 Kasım 2013 tarihli Bakanlar Kurulu Kararıyla, işletmeye girme süresi aynı yüksek alım fiyatlarıyla 2020 yılsonuna uzatılmıştır. 2020 yılında gerçekleştirilen kanun değişikliği ile bu süre küresel salgın gerekçesiyle 30 Haziran 2021’e ertelenmiştir. Bu tarihten sonra işletmeye girecek tesisler için fiyatlar Cumhurbaşkanı tarafından (yukarıdaki fiyatlar üst sınır olmak üzere) saptanacaktır. Uygulama esasları henüz ilan edilmemiştir.

2010 yılından bu yana teknolojideki gelişmelerle yatırım maliyetlerinde büyük düşüşler yaşanmıştır. Yatırım, işletme ve paranın değer kaybını içeren “seviyelendirilmiş elektrik maliyetleri” dünya ortalaması olarak 1 kWh için rüzgâr için 2010 yılında 8,6 dolarcent iken 2019 yılında 5,3 dolarcent’e, güneş için 37,8 iken 6,6’ya, jeotermal için 4,9 iken 7,3’e, biyokütle için 7,6 iken 6,8 dolarcent’e gerilemiştir. Hidroelektrikte ise 3,7’ten 4,7 dolarcent’e çıkmıştır. YEKDEM’den yararlanan santralların toplam gücü 2015’de 5.424 MW iken 2020’de 21.877 MW’a çıkmış, maliyetlerdeki düşüşler ülkemizde elektrik satış fiyatlarına yansıtılmamıştır.

EPİAŞ tarafından işletilen elektrik borsası PTF ortalamaları ise 2018 yılında 4,8; 2019 yılında 4,6; Ocak-Eylül 2020 döneminde 4,0 dolarcent/kWh olmuştur. Bu verilerden hareketle Ocak 2018-Eylül 2020 döneminde YEKDEM kapsamındaki santrallara ödenen elektrik enerjisinin PTF ederinin yaklaşık 51,8 milyar TL olduğu hesaplanmaktadır. Şirketlere ürettikleri elektrik için yaklaşık 100,7 milyar TL ödendiği göz önüne alındığında, PTF ederinin üzerinde (bu değerin yüzde 94,4’ü oranında) yaklaşık 48,9 milyar TL ödeme yapıldığı saptanmaktadır. 2019 yılı seviyelendirilmiş elektrik maliyetleri esas alındığında ise, üretilen elektriğin maliyeti yaklaşık 64,6 milyar TL, brüt kar ise yüzde 56 olarak bulunmaktadır.

KÖMÜR SANTRALLARDAN PTF ÜZERİNDE ELEKTRİK ALIMI

Özel santral işletmecilerinin istemiyle, yerli kömür kaynaklarından elektrik üretim maliyetlerinin piyasada oluşan elektrik satış bedellerinin üzerinde kaldığı gerekçesiyle, Ağustos 2016’da Bakanlar Kurulu Kararıyla bu santralların üretimlerinin bir kısmının, TETAŞ tarafından piyasa fiyatından daha yüksek bedel ile alınmasını temin edecek düzenlemeler yapılmıştır. Sonraki yıllarda alım garantisi uygulamasının 2024 yılı sonuna kadar sürmesi yönünde Bakanlar Kurulu Kararı oluşturulmuştur. Alım fiyatında üçer aylık dönemlerle, TEFE, TÜFE ve ABD dolar kuruna göre artış öngörülmüştür.

Bu düzenlemeden yararlanan santrallardan alınan elektrik miktarının santrallara göre dağılımı ve yapılan ödemeler kamuoyuna açıklanmamaktadır. Bu nedenle Ocak 2018-Eylül 2020 döneminde yerli kömürlü santrallara piyasa fiyatının üzerinde yapılan ödeme miktarı, tarafımızdan bazı kabullerle hesaplanmıştır.

KAPASİTE MEKANİZMASI

Kapasite Mekanizması bazı ülkelerde arz eksikliği riski olduğu durumlarda uygulanmaktadır. Ülkemizde ise, yapılan plansız yatırımların nedeniyle arz fazlalığı olmasına karşın yapılan bu gereksiz uygulama, özel şirketlere ek destek sağlamanın yöntemlerinden birisidir. EPDK tarafından aylara dağıtılmış yıllık bütçe esas alınarak sisteme kayıtlı santrallara kurulu güçlerine göre ödeme yapılmaktadır. Ödeme yapılırken, santralların üretim yapıp yapmadıkları, üretim miktarları ve piyasa takas fiyatı dikkate alınmamaktadır. İlan edilen bütçe 2018 için 1,4; 2019 için 2,0 ve 2020 için 2,2 milyar TL’dir.

DESTEKLERDEN EN ÇOK YARARLANANLAR

Yukarıdaki sözü edilen ilave ödemelerin toplamında ilk beşin Sabancı, Güriş, Zorlu, Çelikler ve Limak olduğu görülüyor. Tabloya aşağıdaki adresten ulaşılabilir. Dikkat çeken bir nokta ise enerji dağıtım ve tedarik şirketlerinin bazılarının da, bu tablodaki bazı şirketlere ait olması. Bu şirketler hem dağıtımda hem de üretimde sağlanan ilave desteklerden yararlanıyorlar.

Piyasa takas fiyatının üzerinde elektrik satın alınma garantisi verilen yerli kömür santrallarının çoğu adını medyada sıkça duyduğumuz şirketlere ait. Öte yandan bu santralların birçoğunun yarattıkları hava kirliliğine karşı gerekli önlemleri almadıklarına yönelik haberler de yayımlanıyor. Kapasite Mekanizmasından en çok yararlanan şirketler arasında da aynı gruplar var.

YEKDEM’den 2021 yılında yararlanacak ilk on santral barajlı HES. Bunların ilk üçü Cengiz-Özaltın, dördüncü ve dokuzuncusu Limak, diğerleri sırasıyla Doğuş, Sanko, Energo-Pro, Bereket ve Sabancı Gruplarına ait. Güçleri 627 MW ile 245 MW arasında. Birçok ülkede çok daha küçük barajlı santrallar bu tip desteklerden yararlandırılmıyor, bazılarında sadece akarsu santralları destekleniyor. Bizce yüzlerce MW gücündeki barajlı HES, çok büyük sahalar işgal eden rüzgâr çiftlikleri, atık lastik yakan santrallar YEKDEM kapsamında olmamalı, yöre halkının istemediği santrallar ise hiç yapılmamalı.

Yenilenebilir enerjiden yararlanmayı, mühendislik kurallarına uygun ve ahlaklı olarak değerlendirilmesi koşuluyla uzun yıllardır savunuyoruz. Ancak, özel firmalarca üretilen elektrik enerjisine yüksek fiyatla alım garantisi verilmesi ve denetimsizlik, iştah kabartıyor ve bir yandan doğayı-çevreyi olumsuz yönde etkileyen bazı yatırımlara sebep olurken diğer yandan yurttaşların elektrik faturalarını kabartıyor.

***