Deprem ve yerbilim terimleri

Hafta sonunda İzmir’de yaşanan 6.9 büyüklüğündeki yersarsıntısı, bizi yeniden “deprem gerçeği” ile yüz yüze getirdi.

Sarsıntının duyulmasıyla birlikte deprem uzmanlarının ekranlardaki açıklamalarını dinlemeye başladık. Bu süreçte en çok Prof. Dr. Övgün Ahmet Ercan’ın “deprem yoksulları öldürür” sözü dikkat çekti. Kendisi deprem uzmanlığının yanı sıra sıkı bir öz Türkçeci olarak da tanınıyor. Adındaki “Ahmet”i bile Arapça diye kullanmıyor, yalnızca Övgün Ercan olarak anılmak istiyor. Konuşurken İngilizce ve Fransızca terimler yerine Türkçe kavramlar kullanmaya özen gösteriyor. Örneğin “fay” yerine “kırık”, “tsunami” yerine “süpürtü”, “rezonans” yerine “çalkantı” diyor. Oysa son iki sözcüğün dilimizde “devdalga” ve “titreşim” gibi daha güzel karşılıkları var…

***

“Deprem” için bizim çocukluğumuzda “zelzele” denirdi. Bu Arapça sözcüğün yerini daha sonra öz Türkçe “yersarsıntısı” aldı.

Türk Dil Kurumu, 1970’li yıllarda çeşitli uğraş alanlarıyla ilgili bir dizi terim sözlüğü yayımlamıştı. Bunlardan biri de 1971 yılında basılan Yerbilim Terimleri Sözlüğü idi. Hamit Nafiz Pamir ile Önder Öztunalı’nın ortak emeğiyle hazırlanan bu sözlükte yerbilim, deprem ve madencilik konularında kullanılan terimlerin Türkçe karşılıkları yer almıştı.

Daha sonra Dr. Emrullah Güney’in hazırladığı aynı adlı bir başka terim sözlüğü, Nobel Akademik Yayıncılık’tan çıktı (2003).

Biz de çeşitli kaynaklardan yararlanarak okurlarımız için küçük bir deprem kılavuzu hazırladık.

***

DEPREM TERİMLERİ

Deprem: Yerkabuğunun derin katmanlarının kırılıp yer değiştirmesi sonucu oluşan sarsıntı.

İlksel deprem: Yer hareketinin oluşumuna ilişkin olarak ilk verilere göre değerlendirilmiş deprem.

Revize deprem: İlk değerlendirme sırasında gözden kaçan ayrıntıların dikkate alınmasıyla daha net hesaplanmış deprem.

Deprembilim: Depremleri, yer hareketlerini inceleyen bilim dalı. Sismoloji.

Deprembilimsel: Deprem bilimi ile ilgili, sismolojik.

Depremçizer: Yerkabuğunun sarsıntılarını çizmede ve depremin merkezini belirlemede kullanılan duyarlı aygıt, sismograf. Depremyazar.

Deprem bölgesi: Depremlerin sık oluştuğu gevşek ve kırık yeraltı bölgeleri.

Deprem kuşağı: Depremlerin belli bir düzlemde yer aldığı kuşak.

Deprem değişkenleri: Bir depremin tanımlanabilmesine yarayan odak noktası, dış merkez, odak derinliği, şiddet ve büyüklük gibi değişkenler.

Depremin büyüklüğü: Deprem sırasında açığa çıkan enerjinin büyüklüğü.

Depremin şiddeti: Herhangi bir derinlikte oluşan depremin yeryüzünde duyumsandığı noktadaki etkisidir. Bu etki, depremin büyüklüğü, odak derinliği, uzaklığı, yapıların depreme dayanıklılığı gibi etmenlere bağlı olarak değişiklik gösterebilir.

Dış merkez (episantr): Depremin odak noktasına en yakın noktadır. Dış merkez alanı, depremin şiddetine bağlı olarak çeşitli büyüklüklerde olabilir.

Odak derinliği: Depremde enerjinin açığa çıktığı noktanın yeryüzünden en kısa uzaklığını anlatır. Tektonik depremler odak derinliklerine göre “sığ deprem”, “orta derinlikte deprem”, “derin deprem” diye sınıflandırılır. Yerin 0-60 km. derinliğinde olan depremler sığ deprem, 60-300 km. derinliğinde olan depremler orta derinlikte depremlerdir. Derin depremler ise 300 kilometreden fazla derinlikte olan depremlerdir. Türkiye’deki depremler genellikle sığ depremlerdir ve derinlikleri 0-60 km. arasındadır.

Odak noktası (hiposantr): Yerin içinde depremin enerjisinin ortaya çıktığı noktadır. Bu nokta “iç merkez” olarak da tanımlanmaktadır.

Sismograf: Yer hareketini sürekli olarak kaydeden düzenek. Depremyazar.

Sismogram: Sismografın kaydettiği iz.

Yerbilim: Yerküresinin oluşunu, yapısını, kaya ve maden türlerini inceleyen bilim. Jeoloji.

***

Depremsiz günler dileyerek…