Salgın döneminde yoksula ve işçiye verilen destek yeterli mi? ‘Sosyal Koruma Kalkanı’ gerçekleri

Türkiye’de Covid-19’un salgın olarak kabul edilmesinin üzerinden 4,5 ay geçti. Salgın, ekonomi ve çalışma yaşamı üzerinde de devasa bir tahribat yarattı. Yüz binlerce işyeri kapanırken veya üretimine ara verirken milyonlarca işçi salgın nedeniyle iş ve gelir kaybına uğradı. Salgın döneminde yaşanan iş ve gelir kaybı karşısında ne yapıldı? Salgın nedeniyle iş ve gelir kaybına uğrayanlara ne kadar nakit destek sağlandı? İşte bu tablo belirginleşmeye başladı.

Salgından bu yana geçen 4,5 aylık dönemde yoksul 7,2 milyon aileye 7,2 milyar, 6 milyon işçi ve işsize ise 22,4 milyar nakdi ödeme yapıldı. Yoksul aile başına aylık yardım miktarı 222 TL olurken, işçilere ve işçilere ise ayda ortalama 822 TL destek sağlandı. Nereden bakarsanız yetersiz, nereden bakarsanız izahı mümkün değil.

Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, 1 Ağustos 2020 itibariyle Covid-19’dan etkilenen yoksul aileler ile iş ve gelir kaybına uğrayan işçiler ve işsizlere sağlanan destek miktarını ve destek sağlananların sayısını bir infografikle açıkladı. Hemen belirtmek lazım ki Covid-19 süresince kamu yetkilileri kamuoyuna düzenli veri sağlamak konusunda başarılı bir sınav vermedi. Sağlık Bakanlığı salgının epidemiyolojisine ilişkin verileri açıklamazken, Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı da sosyal yardım ve ödeneklerle ilgili düzenli ve detaylı veri açıklamadı. İŞKUR ödenekleri konusunda kısmi bilgilere ulaşmak mümkün iken Covid-19 döneminde yapılan sosyal yardımlar konusunda detaylı verilere ulaşmak maalesef mümkün değil.

7 MİLYON HANEYE AYDA 222 TL

Bu nedenle bakanlık tarafından zaman zaman açıklanan infografikler yoluyla tabloyu anlamaya çalışıyoruz. Bakanlığın “Sosyal Koruma Kalkanı” başlığıyla açıkladığı veriler, Türkiye genelinde 1 Ağustos itibariyle Covid-19 nedeniyle yardım ve ödeme yapılan hane ve kişi sayısı ile yardım ve ödenek miktarını içeriyor. Bir diğer ifadeyle bu infografikte, salgının ekonomik ve sosyal etkileri dolayısıyla yapılan nakdi ödemeler toplamını, Covid-19 döneminde sağlanan gelir desteğinin toplamını görüyoruz. Bu tablo bir tür Covid-19 bilançosu.

Bakanlık verilerine göre;

► Faz 1 kapsamında 2 milyon 211 bin,

► Faz 2 kapsamında 2 milyon 316 bin,

► Faz 3 kapsamında 1 milyon 756 bin,

► Son olarak da “Biz Bize Yeteriz Türkiyem” kapsamında 1 milyon 177 bin aile olmak üzere, toplam 7 milyon 251 aileye biner TL sosyal yardım (toplam 7,2 milyar TL) yapıldı. Faz 1, 2 ve 3 kapsamında yapılan sosyal yardımların ayrı ayrı ailelere yapıldığı biliniyor. “Biz Bize Yeteriz” kapsamında yapılan sosyal yardımların daha önce yardım yapılan ailelere mi yoksa yeni ailelere mi yapıldığı konusundan bilgi yok. Bunların yeni aileler olduğunu kabul edersek, sosyal yardım yapılan aile sayısı 7,2 milyonu aşıyor.

Ortalama hane halkı büyüklüğünün 3,35 olduğu ancak yoksul ailelerde bu sayının daha yüksek olduğu biliniyor. Dolayısıyla sadece Faz 1, 2 ve 3 kapsamında sosyal yardım alan hane halkı toplamının 21 milyona yakın olduğunu söylemek mümkün. Öte yandan 7,2 milyon haneye 4,5 ay boyunca sağlanan toplam bin TL sosyal yardım, aylık 222 TL anlamına geliyor. Covid-19 döneminde yoksul hane başına aylık nakdi destek yaklaşık 222 TL’dir. Ayda 200 veya 300 TL destekle bir hane nasıl geçinir ve bu nasıl bir sosyal koruma kalkanıdır?

BİZ BİZE YETTİK Mİ?

Yoksul ailelere yapılan 7,2 milyar TL’lik nakdi desteğin 1 milyar 177 milyon TL’si “Biz Bize Yeteriz Türkiyem” kampanyasından gelmiş. Kampanya kapsamında yaklaşık 3,5 aylık dönemde 30 Haziran 2020 itibariyle 2,1 milyar TL toplandığı biliniyor. Kampanya kapsamında toplanan kaynak, Covid-19 döneminde “sosyal koruma kalkanı” adı verilen ödemelerin cüzi bir bölümünü (sadece yüzde 4) karşılayabildi.

Covid-19 kapsamında sağlanan gelir desteğinin ikinci bölümünü ise işsizler ile iş ve gelir kaybına uğrayan işçilere yapılan İŞKUR ödenekleri oluşturuyor. 4,5 aylık süre boyunca 6 milyon işçi ve işsize ise 22,4 milyar TL İŞKUR ödeneği verilmiş. İŞKUR ödenekleri kısa çalışma, ücretsiz izin (nakdi ücret) ve işsizlik ödeneklerinden oluşuyor.

İşçi başına aylık kısa çalışma ödeneği bin 23 TL olurken, nakdi ücret desteği (ücretsiz izin) 365 TL, kişi başına işsizlik ödeneği ise 897 TL olarak gerçekleşmiş. Kısa çalışma ve ücretsiz izin ödeneklerinin düşük olmasının nedeni, bunların ödeme süresiyle ilgilidir. Bir diğer ifadeyle 4,5 aylık süre boyunca işçiler kısa çalışma ve ücretsiz ödeneğinden kısmi olarak yararlandılar. Böylece kişi başına ortalama İŞKUR ödeneği 822 TL düzeyinde kaldı. Salgın boyunca İşsizlik Sigortası Fonu’nun (İSF) işçi ve işsiz başına ortalama desteği aylık 822 TL düzeyinde kalırken fonda ciddi miktarda kaynak birikmeye devam ediyor.

İŞKUR SALGIN DÖNEMİNDE DE CİMRİ

4,5 aylık salgın boyunca İSF kaynaklarından 22,4 milyar TL harcanmış. 9 Temmuz 2020 itibariyle İSF’nin fon varlığı 115 milyar TL civarındadır. Salgın öncesinde fon varlığının 132 milyar TL’ye yakın olduğu düşünülecek olursa, 4,5 aylık salgın boyunca fon varlığında 15-16 milyar civarında azalma söz konusudur. Aslında İSF salgın döneminde çok daha yüksek bir destek sağlayabilirdi. Ancak İSF, salgında işçilere ve işsizlere cimdir davranmaya devam etti.

Türkiye tarihinin en büyük sosyal ve sağlık felaketi olan Covid-19 döneminde 6 milyon işçiye 22,4 milyar TL ödeme yapan İŞKUR, sadece 2019 ve 2020 döneminde işverenlere ise 25,4 milyar TL doğrudan teşvik ve destek sağladı. İŞKUR salgında bile asıl kaynak ayırması gereken kesimlere cimri davranmaya devam ediyor.

Covid-19 kapsamında yapılan sosyal yardım ve ödeneklerde İŞKUR’un payı yüzde 76 oldu. İŞKUR salgınla mücadelede yapılan nakdi desteğin aslan payına sahip. “Biz Bize Yeteriz” kampanyasından sağlanan 1,2 milyar TL yüzde 4’lük paya sahip olurken, diğer sosyal yardımların payı yüzde 20 oldu. Bu tablo salgın ve diğer toplumsal felaketlerle baş etmenin en önemli yolunun kamusal sosyal güvenlik sistemi olduğunu gösteriyor. Onca ısrara rağmen “Biz Bize Yeteriz” kampanyasında sadece 2,1 milyar TL yardım toplanabilirken İŞKUR 22,4 milyar TL ödeme yaptı. Sosyal politika halktan yardım toplayarak yapılamaz, sosyal politika düzenli, sağlam bir kamusal sosyal güvenlik ve vergi sistemi ile mümkündür. Salgın döneminde etkin bir servet vergisi yerine IBAN çağrısı yapmak etkili olmadı.

Son olarak altını çizmek lazım ki Covid-19 nedeniyle yapılan sosyal yardım ve ödeneklerin tamamı neredeyse bütçe dışı kaynaklardan (İŞKUR ve çeşitli yardımlardan) sağlandı. Hükümet ayrı bir kamusal kaynak oluşturmadı ve tahsis etmedi.

4,5 aylık salgın boyunca iş ve gelir kaybına uğrayan yoksul hane başına 222 TL sosyal yardım sağlanırken, iş ve gelir kaybına ve sigortalı olan işçi ve işsizlere aylık ortalama 822 TL İŞKUR ödeneği verildi. Kayıtsız işçilerin ve esnafın durumu ise meçhul...