Uyarılar/düzeltmeler

Aziz Naci Doğan, gazetelerde gördüğü dil yanlışlarını, yazım özensizliklerini benimle sürekli paylaşan, Türkçe duyarlığı yüksek okurlarımızdan biridir. İlettiği konular epeyce birikti. Bugün kısa kısa onlara değinmek istiyorum.

“TEFTİŞ” DEĞİL “TEDHİŞ”!

Kemal Kılıçdaroğlu’nun SADAT’ı ziyaretinde kullandığı “TEDHİŞ” sözcüğü, 15 Mayıs 2022 Pazar günkü BirGün’de “TEFTİŞ” biçiminde yer aldı. Eski dile yabancı olan genç kuşak gazeteciler bunu çok sık yapıyor. Daha çok da Arapça ve Farsça kökenli sözcükleri kullanırken düşüyorlar böyle yanlışlara. Bu sözcükleri kulaktan duyduğumuz ya da aklımızda kaldığı gibi yazamayız. Çalışma masamızda mutlaka Türkçe Sözlük ve Yazım Kılavuzu bulundurmamız gerekiyor. Gazeteciler, “sözlük okuma”nın da bizi çok zenginleştirdiğini unutmamalı…

***

“MAİYET” YERİNE “MALİYET”!

İşte aynı nitelikte bir yanlış daha! 25 Mayıs 2022 Çarşamba günkü Cumhuriyet gazetesinin 8’inci sayfasında Cemil Ciğerim imzasıyla çıkan haberde "maiyet" sözcüğü "maliyet" diye yazılmış. “Maiyet”, yüksek makamdaki kişilerin “yanındakiler” demektir. “Maliyet” ise bir ürün için harcanan değerlerin tümü anlamına gelir. Dilimizde ses benzerliği yüzünden yanlış yazılıp söylenen böyle yüzlerce yabancı sözcük vardır. Yanlıştan sakınmanın yolu, gene sözlüğe başvurmaktır.

***

“DRİPLİNG”

(Korkusuz, 25 Ağustos 2022)

Bu haber, 25 Ağustos 2022 tarihli Korkusuz gazetesinin spor sayfasından. Ama başka gazetelerin spor sayfalarında da böyle kullanılmış. İngilizce bir sözcük olan "dripling", sanırım geldiği dildeki özgün biçimiyle “dribbling” diye yazılmış. Yakışıksız bir tutum. Hiç değilse Türkçe okunuşunu yazsalardı…

“Dripling”, ayaktopunda kaleye hızlı biçimde top sürmekmiş.

Redhouse Sözlüğü’ne göre ise sözcüğün türetildiği “dribble”, kimi oyunlarda topu zıplatarak ileri götürmek anlamına geliyormuş.

Ayaktopuyla yatılıp kalkılan ülkemizde bu İngilizce sözcüğe Türkçe karşılık bulunsa kötü mü olur?

***

“MODERE ETMEK”

26 Ağustos 2022 tarihli Sözcü gazetesinin 4’üncü sayfasında, "modere etmek" gibi uydurma bir söz, resimaltı yazısında kullanılmış. İfade şöyle: “Ayvalık’ta gerçekleştirilen söyleşiyi Sözcü Muhabiri Gökmen Ulu modere etti.”

Son yıllarda “moderasyon” ve “modere etmek” gibi sözcükleri etkinliklerde kullanmak moda oldu. Oysa yerine göre “yönetmek” ya da “kolaylaştırmak” sözcükleriyle karşılayabiliriz bu gereksinimi. Örneğin bu haberde “Söyleşiyi Sözcü muhabiri Gökmen Ulu yönetti” dense ne eksilirdi? Kaldı ki “gerçekleştirilen” sözcüğü de burada yanlış kullanılmış. “Ayvalık’ta yapılan” denmesi gerekirdi.

Sayın Aziz Naci Doğan’a, uyarıları için teşekkür ediyorum.

***

UYGUN SÖZCÜĞÜ KULLANMAK

Değerli okurumuz M. İlhan Koç da gazetemizdeki bir anlatım yanlışına dikkatimizi çekiyor:

“Sayın Aşut merhaba,

Maalesef kadın cinayeti haberlerini yine sıkça görüp okuyoruz. BirGün’de bu haberler aşağıdaki linkte görüldüğü üzere zorlama bir şekilde ‘erkek’ vurgusu yapılarak verilmektedir. Haberin başlığı şöyle: ‘Evli olduğu erkek tarafından öldürülen kadın, 4 kez polisi aramış’ (https://www.birgun.net/haber/evli-oldugu-erkek-tarafindan-oldurulen-kadin-4-kez-polisi-aramis-399104).

Anılan haberlerin bu vurgu ile yapılması elbette habercilik açısından gerekli olabilir. Ancak mevcut haliyle dilin biraz örselendiğini / dile eziyet edildiğini düşünüyorum. Şöyle ki, ‘evli erkek’, zorlama bir tabir ve dilde zaten ‘koca’, ‘eş’ kelimeleri mevcut. ‘Eş’ kelimesi olmasa bile ‘koca’ kelimesi failin ‘erkek eş’ olduğunu vurgulama bakımından yeterli açıklığı sağlıyor. Bu düşüncelerimi paylaşmak istedim. Saygılarımla.”

Bu okur mektubuna ben de bir başka örnekle katkıda bulunmak isterim. 22 Ağustos 2022 tarihli BirGün’ün 3’üncü sayfasında şöyle bir başlık vardı: “İki gündür kayıp olarak aranan Firdevs katledilmiş”…

Bu başlıkta da “kayıp olarak” tanımlaması bence gereksiz kullanılmış. İki gündür aranan kadının kayıp olduğu zaten çok açık. Kayıp olmasa aranır mıydı?

***

TÜRKÇESİ KIT YORUMCULAR

İbrahim Kahveci, şu sıralar Halk TV’nin en gözde yorumcusu olmalı; neredeyse haftanın her günü ekranda görüyoruz onu. Uzmanlık alanı ekonomi ama İbrahim Bey her konuda görüş sahibi! Doğrusu, uzmanlık alanı dışındaki konuşmalarını çok yavan buluyorum. Ama daha da önemlisi, Kahveci’nin kendini anlatma sorunu olması… Türkçeyi özensiz kullanıyor. Konuşurken “sorunlar ve meseleler”, “ilkeler ve prensipler” diyor. Hatta daha da ileri giderek “ilkeler prensibi” diyebiliyor! Böyle bir Türkçeyle ne yazarlık ne yorumculuk yapılabilir…

Televizyon ekranlarına “gazeteci”, “yorumcu”, “uzman”, “kanaat önderi” ve daha başka adlar altında çıkıp gelişigüzel konuşmak bu denli kolay olmamalı diye düşünüyorum.

***

“BOŞ SÖZ” DEMEK VARKEN…

Güvenç Dağüstün’ün 11 Temmuz 2022 tarihli BirGün’deki “Kahrolsun Empati!” başlıklı yazısı şu tümceyle sona eriyordu: “Gerisi laf-ı güzaf!”

Farsça “laf” ve “güzaf” sözcüklerinden oluşan ve “boş söz” anlamına gelen bu deyim genellikle yanlış yazılıyor. “Dilin Kemiği”nde birkaç kez değindik bu konuya ama belli ki “kimselerin vakti yok / durup ince şeyleri anlamaya”.

Bakın, “boş söz” dediğinizde yanlış yazma olasılığınız sıfırdır. Ama kendinizi Arapça ve Farsça lügat paralama tutkusuna kaptırırsanız bu tür yanlışlardan kurtulamazsınız.

Bu eskimiş söz kalıbından vazgeçmek istemeyenler, hiç değilse sözcüğü doğru biçimiyle “lafügüzaf” diye yazmayı öğrenseler!

Yeri gelmişken, genç meslektaşlarıma yeniden anımsatmak isterim:

“Fikrî takip” değil, “fikr-i takip”…

Yani bir işin ardına düşme, peşini bırakmama, sonunu getirme inadı, kararlılığı…

Oysa çoğu arkadaşımız “fikrî takip” diye yanlış seslendiriyor bu tamlamayı.

Tıpkı “resm-i geçit”e “resmî geçit” dedikleri gibi…

***

HAFTANIN NOTU
Rütbeler…​

Emniyet Müdürleri Sabri Uzun ve Hanefi Avcı'nın rütbelerini sökenler, sarıklı amiralin rütbelerini sökemediler!
Ziya Paşa boşuna söylememiş:
“ Şahsın görünür rütbe-i aklı eserinde”.