İklim krizi gıda milliyetçiliğini nasıl tetikliyor?

Mayıs ayında 90 lira olan zeytinyağının litresi temmuzda 160 liraya çıktı. Sadece 2 aylık artışın yüzde 80’e dayanması üzerine ihracat kısıtlaması geldi. Ekonomim Gazetesi’nden Ali Ekber Yıldırım’ın haberine göre Ticaret Bakanlığı, ihracatçı birliklerine sözlü olarak 1 Ağustos’tan 31 Ekim 2023’e kadar zeytinyağı ihracatını yasakladığını bildirdi. Karar yakın zamanda Resmi Gazete’de duyurulacaktır.

Türkiye’de en çok tüketilen yağ ayçiçeği yağı, ardından margarin, 3’üncü yağ zeytinyağı. Halkımız zeytin tüketmeyi seviyor ama yağına dokunmuyor. Çünkü ayçiçeği yağı ve margarin gibi çok daha ucuz alternatifler var. Zeytinyağının alternatifi var ama zeytinin yok. Hem coğrafyamız uygun olduğu hem de halkın severek tükettiği bir besin olduğu için büyük bir zeytin iç pazarımız var. Ama aynı büyüklükte bir zeytinyağı talebi olmadığı için zeytinyağında arz fazlası yurtdışına satılıyor. Bu nedenle dünyanın en çok “zeytinyağı” ihraç eden 7’nci ülkesi Türkiye ama zeytin ihracatında ilk 10’da değil. Çünkü zeytini tüketip yağını satıyoruz.

Bu nedenle zeytinde değil ama zeytinyağında fiyatları yurtdışındaki koşullar doğrudan etkiliyor. Çünkü uluslararası ticarete konu olmuş bir emtia durumunda zeytinyağı. Biraz da bu nedenle ona “sıvı altın” deniyor.

SIVI ALTINDA YÜZDE 50’LİK KAYIP

İklim değişikliğinin etkilerini her geçen yıl daha sert hissediyoruz. Akdeniz kuraklıkla boğuşuyor. İspanya, Portekiz ve İtalya başta olmak üzere, Avrupa’nın zeytin üreticisi ülkelerinde rekolte sert şekilde düşmüş durumda. İspanya gazetelerinden El Pais, aralık ayında rekoltenin geçen yıla göre yüzde 50 düştüğünü yazıyor. Rekolte düştükçe zeytinyağı fiyatları artmaya başlıyor. Yılbaşında 5 avroyu gören zeytinyağının borsa fiyatı yaz aylarında 7 avroya kadar yükseldi. Bu fiyat 2019’un iki katından fazla. Şişesiz, dökme zeytinyağı… Türk Lirası cinsinden 200 liranın üzerinde.

Bizde ayçiçeği yağına karşılık gelen yağ, İspanya’da zeytinyağı. Dünyanın en çok zeytinyağı tüketilen ülkesi İspanya. Dolayısıyla fiyat arttığında talep düşmüyor. Çünkü zeytinyağı o memleket için lüks değil, su gibi zorunlu tüketim gibi kavranıyor.

Uluslararası Ticaret Merkezi’nin (ITC) verilerine göre İspanya sadece tüketimde değil üretimde de birinci. Dünyada üretilen her 4 litre zeytinyağının 1’i İspanya’da üretiliyor. Bu ülkede kuraklık nedeniyle rekoltenin yüzde 50’den fazla düşmesi, uluslararası fiyatları etkiliyor. Sadece İspanya da değil, zeytinyağı üretiminde dünya 2’ncisi İtalya da kuraklıktan dertli.

AKDENİZ’DEKİ FIRTINA TÜRKİYE’YE GELDİ

Elbette Türkiye’deki ihracatçıların da bu fiyatlar karşısında iştahı kabarıyor. Türkiye İhracatçılar Meclisi’nin verilerine göre 2023’ün ilk 6 ayında Türkiye’nin toplam zeytinyağı ihracatı 93 bin 623 ton. Geçen yılın ilk 6 ayında bu sayı 25 bin 89 tondu. Geçen yılın aynı döneminin 3,5 katı kadar zeytinyağı ihraç edilmiş. Tüccar da iç pazara satacağı malı, İspanya’ya İtalya’ya satmış. İç pazardaki müşteriye de 2 ayda yüzde 80’lik zam yansımış.

Bu gelişmeler üzerine Ticaret Bakanlığı zeytinyağına ihracat kısıtlaması getiriyor. Böylece Akdeniz’deki kuraklıktan Türkiye’deki tüketicinin bir nebze korunması amaçlanıyor.

Fakat iklim değişikliği sadece zeytinyağını değil, kakaoyu da vurmuş durumda. 100 milyar dolarlık bir endüstri olan çikolatanın ham maddesi kakaonun yüzde 80’den fazlası Batı Afrika ülkelerinde üretiliyor. Dünya’da 1 numaralı üretici Fildişi Sahilleri. Orada da kakao tarlalarını su basmış durumda ve beklenen üretimin yarısına bile yetişemiyorlar. Bu yıl Fildişi Sahilleri’nden 2,2 milyon ton kakao ihraç edilmesi bekleniyordu. Daha doğrusu bu büyüklükte kakao kontratı Londra borsalarında satılmıştı. Fakat iklim değişikliği kontrat vadesini beklemiyor. Reuters’ın 13 Temmuz’daki haberine göre BM Kahve ve Kakao Konseyi Başkanı Yves Brahima Kone kontratların çoğunda taahhütlerin yerine getirilemeyeceğini duyurdu. Çünkü yeterli kakao yoktu. Böylece dünyanın en büyük kakao üreticisi Fildişi Sahilleri fiilen kakao ihracatını durdurmuş oldu. Fakat buna Fildişi Sahilleri halkından çok İsviçreliler üzülüyor. Çünkü kişi başına yılda 11 kilo çikolata tüketenler İsviçreliler.

İHRACAT YASAKLARI YAYGINLAŞIYOR

Birbirinden farklı nedenlerle de olsa iki ihracat yasağı… Biri Türkiye’nin zeytinyağı ihracatı, diğeri Fildişi Sahilleri’nin kakao ihracatı… Üstelik bu yasaklar ilk değil. Geçen yıl Hindistan’ın palm yağına koyduğu yasakların da etkisiyle Türkiye’de Ayçiçek yağında neler yaşanmıştı, hatırlayın.

Kakao da zeytinyağı gibi bir küresel emtia. Zeytinyağına sıvı altın denirken, kakaoya da siyah altın deniyor. Kakao da tıpkı buğday, pamuk, pirinç, mısır, zeytinyağı gibi borsalarda işlem görüyor. Dolayısıyla kakao fiyatları da temmuzda sert şekilde arttı. 2022 Ağustos’ta 2 bin 300 dolar seviyesinde olan 1 ton kakao, Haziran’da 3 bin doları aştı ve ağustos ayında 3 bin 500 dolara yükseldi. Bu gelişmeler yakın zamanda Türkiye’deki çikolata fiyatlarına da yansıyacaktır.

Tüm bu gelişmeler gıdanın Dünya’da giderek ulusal güvenlik çerçevesinde ele alındığının göstergesi. Pandemiyle birlikte hayatımıza giren gıda milliyetçiliği, iklim krizleriyle birlikte daha da çok duyacağımız bir terim olacak. Gıdaya erişim yalnızca ekonomik değil, iklim değişikliği gibi küresel nedenlerle de azalıyor. “Paramız var ithal ederiz” yaklaşımının suya düştüğü ortada. Buna karşılık Türkiye’nin bu konunun ciddiyetine uygun bir tarım politikası bulunmuyor. Ülkenin odak konusu ise zeytin coğrafyasına inşa edilen termik santraller.