İş sözleşmesinde cezai şart
Soru: Ben bir lojistik şirketinde işbaşı yaptım. İşbaşı yaparken bana 3 bin avroluk cezai şarttan bahsettiler. 14 günlük bir eğitim alacağımızı bunun sonucunda bize maliyeti 3 bin avro olduğunu söylediler. Sözleşmemin bir nüshasını istedim vermediler. Eğitim esnasında 2 ay, 3 ay çalışıp işten ayrılan arkadaşlarla tanıştık. Hiçbir şekilde takograf saatlerine uyulmadığı 7/24 çalıştırıldıklarını söylediler. Kişiye araç teslimi yapılırken hafta içi eve gitmenin yasak olduğu yazıyor. Bu durumlar beni aşırı derecede rahatsız etti ve bu bana iş görüşmesinde söylenmedi. İşten ayrılmak istiyorum ama bu cezai şart beni tedirgin ediyor. Nasıl bir yol takip etmem gerekir?
Cevap: Çalışma hayatımızda karşımıza sıkça çıkan uygulamalardan biri de sizin bu bahsettiğiniz cezai şart konusudur. Cezai şart maddesi iş hukukunda her ne kadar direkt olarak yer bulmasa da kaynağını Borçlar Kanunu’ndan almaktadır ve iş sözleşmelerine de sıkça konulmaktadır. Ancak bir iş sözleşmesinde yer alan cezai şart maddesinin geçerli olabilmesi elbette ki belirli koşullara bağlıdır. Yani bir başka deyişle sözleşmede yer almakla birlikte geçerliliği olmayan cezai şartın bir anlamı yoktur. O halde sizin somut olayınızdan yola çıkarak size imzalatılan sözleşmenin geçerliliği konusunu irdeleyelim:
İfadelerinizden anlayabildiğimiz kadarı ile size işbaşı yaptığınız işyeri yapacağınız işle ilgili bir eğitim veriyor ve bu eğitimin maddi karşılığında da sizden o işyerinde belirli bir süre çalışmanızı şart koşuyor. Bu süreye uymadığınız takdirde sizden eğitim giderlerini geri talep ediyor. Aslında bu belirli süre çalışma taahhüdü içeren bir sözleşme gibi görünüyor. Bu durumda süreye uymayan tarafın karşı tarafa sözleşmeyi süresinden önce (nedensiz olarak) bozması koşulunda cezai şart ve/veya sözleşmenin geri kalan süresine ait ücretin ödenmesini içeren bir sözleşme türüdür.
Burada anlaşılabileceği gibi sözleşmeyi nedensiz olarak bozan işçi veya işveren karşı tarafa borçlu duruma düşer. Yani karşılıklı borç söz konusudur. Bu karşılıklılık ilkesi aslında sözleşmedeki bu maddenin de geçerlilik şartlarından biridir. Bu konudaki diğer şartlar ise konulan cezai şartın hakkaniyete uygun olması, yani fahiş rakam içermemesi ve kanuna, ahlaka, kamu düzenine, kişilik haklarına aykırı ya da imkânsız olmamasıdır.
∗∗∗
Taraflar haklı nedenlerle sözleşmeyi her zaman sona erdirebilir:
Bununla birlikte hemen belirtmeliyiz ki gerek işçi gerekse işveren İş Kanunu’nda haklı neden olarak yer alan yani işçiye ve işverene derhal fesih hakkı tanıyan emeklilik, askerlik, kadın işçiye evlilik ile ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan haller, sağlık, zorlayıcı sebepler gibi nedenlerden dolayı iş sözleşmesini her zaman sona erdirebilir. Bu durumda bir cezai şart vb. ödeme söz konusu değildir.
Eğitim giderlerinin geri talep edilebilmesi koşulları:
İşçiye verilen eğitim karşılığının saptanan zorunlu çalışma süresinden önce işten ayrılmak sebebiyle geri talep edilmesi (cezai şart) konusuna değinelim:
Çalışma hayatımızda işin gereği olarak verilen eğitim sonrası işbaşı yapılan işyerlerinde sıkça karşılaşılan bir uygulama da eğitim giderlerinin (nedensiz olarak) işten erken ayrılan işçiden geri talep edilmesidir. İşverenlerce sözleşmelere bu konuya ilişkin maddelerin konulabilmesi mümkündür. Ancak bu maddelerin de geçerli olabilmesi belirli koşullara bağlıdır:
Burada da ilk geçerlilik koşulu yine cezai şartın karşılıklı olarak saptanmasıdır. Tek taraflı yani sadece işçi bakımından cezai şart içeren madde geçerli olmayacaktır. Bu konudaki bir diğer şart ise ölçülülüktür. Yani işçiye verilen eğitimin süresi ile sözleşmede işçinin çalışma taahhüdü verdiği sürenin orantılı olması gerekmektedir. Bu koşullar oluştuğunda işçinin iş sözleşmesini belirlenmiş süreden önce feshedilmesi halinde işveren eğitim masrafını işçiden talep edebilecektir.
Ancak işçinin iş sözleşmesini yukarıda da belirttiğimiz haklı nedenlerle feshetmesi halinde (haklı nedeni ispat etmek koşulu ile) cezai şart ödemesi söz konusu olmayacaktır. İşçinin istifa etmesi veya işveren tarafından haklı nedenlerle fesih yapılması halinde eğitim giderleri işçiden talep edilebilecektir.
Burada dikkat edilmesi gereken husus işverenin işçiden talep edebileceği giderler sadece eğitim kuruluşlarına, eğitmenlere, eğitim materyallerine ve eğitim için ulaşım ve konaklama için yapılan harcamaları talep edebilmesidir. Bu arada işverence işçi adına yapılan eğitim giderlerinin tamamı değil, işçinin çalıştığı ve çalışması gereken sürelere göre oran kurularak indirim yapıldıktan sonra kalan tutarın tahsili talep edilebilecektir.
∗∗∗
Sorunuzda verilen eğitim karşılığında sizden ne kadar süre çalışmanız talep edildiğini belirtmemişsiniz. Yani 14 günlük bir eğitim karşılığı ne kadar süre çalışmanız talep ediliyor, bu sürenin orantılı olması geçerlilik bakımından önem arz ediyor. Ayrıca verilen eğitimin içeriğini bilememekle birlikte konulan cezai şart tutarı abartılı gibi görünüyor. Konu yargısal husumete dönüşürse hâkim takdir hakkını kullanarak bu tutarı indirebilir.
Diğer taraftan sorunuzda belirttiğiniz gibi İş Kanunu’na aykırı 7/24 çalışma süreleri vb. kanunsuz işveren uygulamaları karşısında işçi hiçbir cezai şart ödemeksizin iş sözleşmesini haklı nedenle her zaman sona erdirebilir.