Karanlıkla ördüler ana yurdu dört baştan!

2023 yılında yine tarikat-cemaat ağları gündemde kalmaya devam etti. Özellikle eğitim alanında gündeme gelen protokollerle birlikte, kendisini din âlimi diye yutturan meczup takımı okullara girerek küçük zihinleri bulandırmaya başladılar. Bu ağların yasal kısımları kendisini vakıf-dernek statüsüne soktukları için iktidarın önünü açtığı alanlara rahatça girdiler, sağlıktan eğitime pek çok alanda faaliyetlerini derinleştirdiler. İzmir gibi laik duyarlılığı yüksek bir kentte ÇEDES adlı “değerler eğitimi” projesinde bizzat görev almaya kalktılar. Bunlar işin görünen yüzüyken, yargıda, askeriyede nasıl alan paylaşımı yaptıkları da çeşitli zamanlarda ifşa oldu. 

Tarikat-cemaat ağlarının tüm tarihsel ve sosyolojik arka planını da düşünerek iki ana unsur üzerinden var olduğunu görüyoruz: Hurafe ve rant. Bu grupların başındakilerin kendi sektlerine dair ürettikleri bir söylence-mit ve kutsal alan, o söylence etrafında oluşan siyasi ve ekonomik bir çıkar ilişkisi…

Sektin doğuşundan günümüze kadar gelişinde biriktirdiği efsane ve söylenceler, baştaki kişi ve kişilerde kutsal güçler olduğunu hissettirir ki bu hurafedir. Bir gerçekliğe dayanmayacağı için kulaktan kulağa yayılan/yaydırılan bu kutsallık miti, takipçilerinde korkuyu ve umudu besler. Grubun dışına çıktığında başına gelebilecekler, içinde olduğunda olabilecek dünyevi ve uhrevi kazançlar bir bağlılık yaratır. Üstelik dünyevi kazançlar (ekonomik, siyasi, sosyal ortam vb…) arttıkça ikili bir tatmin söz konusu olmaktadır. İç huzuru ile ekonomik huzur! 

TARİHSEL SÜREÇ 

Tarikat ve cemaat yapılarının bu ülkede kendilerine alan bulması, aydınlanma devriminin oturtulamadığı ülkede takipçi bulabilecekleri bir alanın hep olmasıyla açıklanabileceği gibi kendilerine yukarıdan alan açan yapıların gücü çok daha büyük etkendir. Tarikat ve cemaatler palazlanabilecekleri her ortamı denemeye Türkiye’de çok partili yaşamın ilk yıllarında başlamışlardır. CHP-Demokrat Parti yarışında önemli bir oy deposu olduğu görülen bu kesimler, siyasi partilerin “Türkiye halkının derin dini duygularından bahsetmesine” neden olmuştur. O dönemde açığa çıkan, popülist söyleminde dinsel öğeleri daha yoğun kullanan Demokrat Parti, tarikat ve cemaatlerin var olabileceği bir siyasi mekanizma olarak öne çıkar. 14 Mayıs 1950’de Said Nursi’nin Demokrat Parti (DP) iktidara gelince Cumhurbaşkanı Celal Bayar’a şu telgrafı çektiği belirtilir: “Zatınızı tebrik ederiz. Cenab-ı Hak sizi İslamiyet vatan ve millet hizmetinde muvaffak eylesin. Nur talebelerinden ve onların namına Said Nursi.” Çok partili siyasi yaşama geçildikten sonra bu topluluklar kendilerini siyasi partileri destekleyerek ya da bizzat içine girerek de ifade etmeye başlar. Bu noktada Nurculuk, daha çok partileri dışarıdan destekleme, ekonomik olarak güçlenme gibi yollar seçerken Nakşibendiliğin kolları ise merkez sağ ya da İslamcı partiler içerisinde örgütlenmeyi hedefler. Örneğin bugün sıkça adı zikredilen, Nurcu olarak bilinen Yeni Asya çevresi DP-AP-DYP çizgisini destekler. Nur Cemaati’nin devamı sayılan ancak kimilerince başlı başına bir hareket olan Gülen Cemaati ise (bugünkü adıyla FETÖ) daha çok “devletin yanında, devlete itaat içinde” bir görüntü çizer, krizli anlarda (12 Eylül, 28 Şubat vs.) egemen sistemin yanında yer alır. Erbakan’ın Milli Görüş çizgisi, geleneksel tarikat-cemaat anlayışından biraz farklılaşarak İslamcılığın siyasi parti geleneğini başlatan akımdır. Nakşi kökenli Erbakan çizgisi, kendi içinden kopan AKP kurulana kadar siyasi İslam’daki tek “parti geleneği” olarak anılmaktadır. 

1950’lerden sonra Türkiye’nin devlet yapısı Soğuk Savaş koşullarına göre düzenlenmiş, ülkede CIA eğitiminden geçmiş kontrgerilla güçleri yeni bir güvenlik çizgisini belirlemiştir. Emperyalizme bağımlılık ilişkileri içerisinde gelişme gösteren “büyük sermaye” ise bu gelişmelerin bizzat içerisinde yer alarak işçi sınıfının hak arayışlarının önüne geçilmesinde karanlık güçlerin kullanılmasını desteklemiştir. Burada iki unsurun önü açılır: ABD’ye koşulsuz bağlılık göstereceğini belli eden kimi dinci gruplar ve milliyetçi gruplar. Komünizmle Mücadele Dernekleri ile başlayan Müslüman Kardeşler seksiyonlarının ülkede palazlandırılması, Kanlı Pazar olaylarıyla ayyuka çıkacaktır. Yeşil Kuşak projesi diye de adlandırılan bu çaba, Ortadoğu’da uygulamaya konan ABD yanlısı dinci hareketlerin desteklenmesi ve bağımsızlıkçı kesimlere karşı kışkırtılması projesidir. Örneğin Mısır’da Cemal Abdül Nasır rejiminin milliyetçi dış politikasının 1967 yılında İsrail’le yapılan 6 Gün Savaşı’nda hüsrana uğramasıyla ortaya çıkan hoşnutsuzluk, CIA destekli İslamcı muhalefetin gelişimine zemin hazırladı. ABD-İsrail destekli çalkantılar sadece Mısır’da değil, 1970’lere kadar milliyetçi iktidarların hüküm sürdüğü Suriye, Pakistan, Cezayir gibi ülkelerde de yaşandı. Örneğin Suriye’de askeri yönetim 1960’lı yıllar boyunca sanayiyi ve dış ticareti millileştirmişti. Sivil hizmetler sektörü de askerlerin eline geçmişti. Suriyeli din adamlarının Baas rejimi altında yaşadığı maddi sıkıntılar, onların Müslüman Kardeşler’le yakınlaşmasına vesile oldu. Bu kesimlerin halkla buluşmasında ortak özellik olarak ibadetin insanları bir araya getirme gücü ve dini merkezlerin yayılması görülüyor. Örneğin Cezayir’de 1978 yılından itibaren İslamcılığın geniş kitleler üzerinde etkinleştiği görülmektedir. Pek çok imam çeşitli vaazlarla toplumu İslamcılığa yönlendirebilmiştir. İslamcılar karşısında yenilgiyi kabul eden iktidar, daha fazla Kuran kursu, İslami kültür merkezi kurulmasını deklare etmiş, cuma günleri resmi TV kanalında İslami vaaz programları konulmuştur. 

Türkiye’de aynı dönemde yükselmeye başlayan tarikat ve cemaatler, sola saldırı misyonunun MHP’li komandolarca çok daha aktif yürütülmesiyle gözden düşmüş gözükür. Ancak onlara da sıra 1980 sonrasında gelecektir. 12 Eylül, oligarşinin kendi büyüttüğü ve kimi zaman kontrolden çıkan komando güçlerini de içeri tıkıp “bir sağdan bir soldan asma” siyasetine geçince açığa çıkan boşluk, mutlak bağlılık içindeki tarikatlarla dolduruldu. Sözde kaçak olan Gülen’in askeriyeye girip çıkması, Özal ailesinin de Nakşi kökenli olduğunun vurgulanması, Anayasa Referandumu öncesinde darbecilerin tarikatlarla görüşüp destek alması ilk örneklerdir. 

EKONOMİK GELİŞİM 

Hurafe ve çıkar üzerine kurulduğunu söylediğimiz bu yapıların ekonomik olarak hızla büyümesi 1983’te çıkarılan bir yasa ile başlar. 1983’te çıkarılan Kanun hükmünde kararname ile (16 Aralık 1983 gün ve 83/7506 K.H.K.) “Özel Finans Kurumları” kurulmasına imkân tanınır. Kenan Evren döneminin başbakanı Bülent Ulusu’nun hazırladığı ve Turgut Özal’ın ilk başbakanlık günlerinde kabul edip hayata geçirdiği bu yeni bankacılık/finansman anlayışının esas amacının, ekonomiye katılamayan mali değerleri yastık-altından çıkararak yabancı sermaye ile birlikte milli ekonominin emrine tahsis etmek olduğu belirtilmiştir. Yani bu kararın Arap sermayesinin ülkeye giriş yapabilmesi açısından alındığını söylemek de mümkündür. 

Bu kararla Nurcu gruplar, Ağustos 1984’te Faysal Finans şirketinin kurulmasına yardımcı oldu. Başbakan Özal’ın kardeşi ve Nakşibendilerin ileri gelenlerinden Korkut Özal ile Nakşibendi Şeyhi Musa Topbaş’ın kardeşi Eymen Topbaş ise Al-Baraka Özel Finans Kurumu’nu kurdu. 1986’da İslam Kalkınma Bankası’nın “mükellef olduğu her türlü vergi, resim ve harçtan muaf” olmasına karar verildi. 1980 sonrasında başlayan neoliberal dönüşüm sonucunda sosyal devlet hizmetlerinin piyasalaştırılmasıyla eğitimde sağlıkta alan boşaltan devlet, tarikat cemaatlerin bu alanlara yığılmasına göz yumdu. Örneğin tarihsel olarak yurt ve Kuran kursu kurarak gelişen Süleymancılar bu çabalarını daha açık bir şekilde yapabildi. Fethullahçılar özel okul ve dershanelerde kendilerini var ettiler. Menzilciler sağlık alanında yaptıkları yatırımlarla öne çıktılar. Sosyal devletin gerilemesiyle “yardımlaşma, sadaka, fitre vs.” adı altında tarikat ve cemaat vakıf kurma yöntemi ile meşrulaştığını görüyoruz. Hemen her tarikat ve cemaat kendisini bir vakıfla adlandırıyor. Burada Diyanet’in ve kimi entelektüellerin “tarikatlar yer üstüne çıksın denetlensin” önerisine de bir parantez açalım. Akıl ve bilim dışı hurafeci tarikat ve cemaatlerin hangi kriterle denetleneceği önemli bir soru olmakla birlikte hali hazırda bu gruplar “vakıf” maskesiyle yer üstünde duruyor. Bu vakıfların denetlenmek bir yana oluk oluk paralarla İslamcı iktidar tarafından beslendiği görülüyor. 

Bir tarikat-cemaat koalisyonu olarak yola çıkan AKP, hem topluma kök salma imkânı hem de oy tabanı olarak bu kesimlere “ne istedilerse verdi”. Bu dönemde hem devlet kademelerinde palazlanan tarikat-cemaat yapıları aynı zamanda rantı da büyüttü. AKP döneminde tarikat ve cemaatler İslamcı AKP’ye; devleti yönetmesi için yetişmiş kadro, oy desteği, kitle tabanı (kimi zaman vurucu güç), toplumsal rıza araçları (medya, eğitim kurumları vs) sundu. Karşılığında ise meşruiyet, devlette kadrolaşma ve rant aldı. 

2023’TE TARİKAT GÜNDEMLERİ 

2023 yılının temmuz ayında Menzil Şeyhi’nin cenazesi sonrası tartışılmaya başlanan tarikat ekonomisi ve bölge/kent yönetimi, HÜDAPAR’ın Meclis’e girmesiyle de dinselliğin siyasal, ekonomik ve kadro alanındaki hakimiyetini gündeme getirdi. Sonbaharda İzmir’de uygulanmak istenen ÇEDES protokolü ise yoğun protestolarla karşılaştı ve askıda kaldı. Ancak Aralık ayında Milli Eğitim Bakanı’nın protokolleri savunmasıyla tekrar gündeme geleceği belli oldu. Bakan, protokolleri savunduğu konuşmasında STK olarak tanımladığı bu yapılarla ilişkinin süreceğini belirtti. Ancak vakıf adı altındaki bu yapıların her birinin bir tarikat ilişkisinin hatta FETÖ denen yapıyla geçmiş bağlantısının ortaya çıkması, onları alıkoymadı. 

Tarikat cemaat denen yapıların kendisine alan açma, gündelik yaşamı belirleme ve ekonomik/siyasi gelişme çabaları ile buna karşı çıkan akıl, mantık, izan sahibi insanlar arasındaki gerilim önümüzdeki yıllara damga vuracak. Bu şekilde bir gerilimle yönetilmesi zorlaşacak olan ülkede tarikat-cemaat kesimleri, dinsel yapının yasallaşmasını talep edecek. İktidar da geleceğini bağladığı bu yapılarla birlikte dinsel bir rejim inşasını peyderpey anayasal bir mevzuata oturtmaya çalışacak. Devletin herhangi bir kurumunun buna direnecek gücünün kalmadığı görülüyor. Geriye sadece toplumsal tepkiler ve olması gereken bir örgütlülük kalıyor. Önümüzdeki yıl ve yıllar çocuklarımızın nasıl bir ülkede yaşayacaklarına dair karar yılları olacaktır.